Στη φωτογραφία oι Ερσίν Τατάρ και Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν κατά τη συνάντησή τους στην Άγκυρα
Ελλάδα και Τουρκία επιστρέφουν «προσεχώς» στο τραπέζι των διερευνητικών επαφών, έπειτα από ένα επεισοδιακό διάλειμμα τεσσάρων ετών, με το περιβάλλον ωστόσο τριγύρω να θυμίζει πραγματικό ναρκοπέδιο. «Αναμένουμε τον άμεσο καθορισμό ημερομηνίας για την έναρξη των διερευνητικών επαφών», δήλωσε χθες (6 Οκτωβρίου) ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης από την Αθήνα, έχοντας στο πλευρό του τον γενικό γραμματέα του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπεργκ.

Τα «ζητήματα» των ελληνοτουρκικών σχέσεων – όπως εκείνα διατυπώνονται και στην επίσημη ιστοσελίδα του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι γίνονται αποδεκτά από την ελληνική πλευρά – είναι κατά βάση τα ίδια που ήταν και πριν από το 2016.

Οι «νάρκες» έχουν όμως εν τω μεταξύ πολλαπλασιαστεί, μέσα από νέες ακόμη πιο μαξιμαλιστικές τουρκικές διεκδικήσεις (Γαλάζια Πατρίδα, τουρκολιβυκό μνημόνιο Ερντογάν-GNA περί των θαλασσίων οριοθετήσεων) και νέες προκλητικές πρακτικές (υπερπτήσεις).

Όσα η Άγκυρα απειλούσε ότι θα κάνει, όντως τα έκανε μέσα σε διάστημα τεσσάρων ετών. Από το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016 και μετά:

  • Εισέβαλε στρατιωτικά σε ξένες χώρες (Συρία, Λιβύη)
  • Προχώρησε σε απόπειρες γεωτρήσεων εντός της οριοθετημένης κυπριακής ΑΟΖ
  • Ακύρωσε προγραμματισμένη γεώτρηση στην Κύπρο υπό την απειλή των όπλων (της ιταλικής ΕΝΙ το 2018)
  • Έστειλε Τούρκους υπουργούς στο περίκλειστο Βαρώσι, τμήμα του οποίου πρόκειται να ανοίξει μονομερώς  παραβίαση των Αποφάσεων του Συμβουλίου Ασφαλείας των ΗΕ
  • Αποπειράθηκε στην πράξη να «πλημμυρίσει» την Ευρώπη με μετανάστες, «πολιορκώντας» τα ελληνικά σύνορα στον Έβρο
  • Αγόρασε και παρέλαβε τους ρωσικούς S-400 (τους οποίους πρόκειται και να δοκιμάσει επισήμως για πρώτη φορά την επόμενη εβδομάδα στις ακτές του Εύξεινου Πόντου, προκαλώντας έτσι τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ)
  • Ενώ έστειλε και ένα δικό της σεισμογραφικό, το Oruc Reis, για έρευνες νοτίως του συμπλέγματος της Μεγίστης

Οι κινήσεις στις οποίες προχώρησε τελευταία η τουρκική πλευρά, αποσύροντας τα Oruc Reis και Yavuz σε Αττάλεια και Σελεύκεια αντίστοιχα, είναι το μίνιμουμ που θα μπορούσε να κάνει στην παρούσα φάση, εάν θέλει όντως να… ξεκινήσουν και πάλι οι διερευνητικές. Κατά αυτόν τον τρόπο, άλλωστε, η ίδια εξασφαλίζει παράλληλα και την έξωθεν καλή μαρτυρία, απέναντι σε μια Ευρώπη που επιμένει από την πλευρά της να αντιμετωπίζει το καθεστώς Ερντογάν με καρότα αντί μαστιγίων, όπως φάνηκε άλλωστε και κατά την τελευταία Σύνοδο Κορυφής στις αρχές Οκτωβρίου (με την ΕΕ να επενδύει σε ένα «θετικό πολιτικό θεματολόγιο ΕΕ-Τουρκίας» που θα δίνει «ιδιαίτερη έμφαση στον εκσυγχρονισμό της τελωνειακής ένωσης και τη διευκόλυνση του εμπορίου, τις διαπροσωπικές επαφές, τους διαλόγους υψηλού επιπέδου και τη συνεχή συνεργασία σε ζητήματα μετανάστευσης»).

Το σημαντικό στην παρούσα φάση είναι ότι οι διερευνητικές ξεκινούν (όταν ξεκινήσουν) τυπικά από εκεί που σταμάτησαν, όπως δηλαδή επιθυμούσε η ελληνική πλευρά, και όχι από κάποια άλλη νεότερη ή διαφορετικού τύπου βάση, με τον 60ο γύρο επαφών του 2016 (ήταν αρχές Μαρτίου του 2016 όταν διεξήχθη) να δίνει πια τη σκυτάλη στον 61ο γύρο επαφών εν έτει 2020.

Επί της ουσίας ωστόσο, τα δεδομένα όπως έχουν πια διαμορφωθεί (επί τα χείρω) όχι μόνο στις σχέσεις των δύο χωρών αλλά και εντός της Τουρκίας, έχουν πια αλλάξει γεννώντας σοβαρές αμφιβολίες αναφορικά με τα όποια περιθώρια επιτυχίας.

Οι απόψεις, άλλωστε, διίστανται ακόμη και ως προς τι θα συνιστούσε ρεαλιστικά «επιτυχία» στα ελληνοτουρκικά στην παρούσα φάση. Οι διερευνητικές θα μπορούσαν, για παράδειγμα, να λειτουργήσουν εκτονωτικά, ωσάν βαλβίδα αποσυμπίεσης, με την ελληνική πλευρά να κερδίζει χρόνο στον δρόμο προς τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές της 3ης Νοεμβρίου. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως «επιτυχία» μόνο στο πλαίσιο μιας διαχειριστικής λογικής τύπου «το μη χείρον βέλτιστον».

Εάν ο στόχος είναι μόνο να αποφύγουμε τα χειρότερα, πλέον υπάρχει και ο ελληνοτουρκικός τεχνικο-στρατιωτικός μηχανισμός πρόληψης «ατυχημάτων» στην Ανατολική Μεσόγειο που συγκροτήθηκε πρόσφατα στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ. «Mε την εποικοδομητική συμμετοχή της Ελλάδας και της Τουρκίας στην έδρα του ΝΑΤΟ, δημιουργήσαμε ένα διμερή μηχανισμό αποκλιμάκωσης. Αυτός περιλαμβάνει τη δέσμευση να δημιουργηθεί μια ασφαλής γραμμή επικοινωνίας μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας η οποία θα λειτουργεί σε 24ωρη βάση και θα διευθετεί ζητήματα αποκλιμάκωσης στη θάλασσα και τον αέρα», δήλωσε ο Γενικός Γραμματέας της Συμμαχίας, Γενς Στόλτενμπεργκ, από την Αθήνα, έπειτα από τη συνάντηση που είχε με τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη στις 6 Οκτωβρίου. «Ο μηχανισμός αποκλιμάκωσης μπορεί να δημιουργήσει χώρο για διπλωματικές προσπάθειες», συνέχισε ο κ. Στόλτενμπεργκ επαναλαμβάνοντας ακριβώς όσα είχε πει ο ίδιος μια ημέρα νωρίτερα (5 Οκτωβρίου) από την Άγκυρα την οποία επίσης επισκέφθηκε.

Οι διερευνητικές θα μπορούσαν όμως – τουλάχιστον στη θεωρία – να λειτουργήσουν περισσότερο παραγωγικά, προετοιμάζοντας όντως το έδαφος προς τη διευθέτηση ζητημάτων τα οποία και οι δύο πλευρές αποδέχονται ως διμερείς διαφορές όπως είναι για παράδειγμα τη ζήτημα της οριοθέτησης των θαλασσίων ζωνών. Ο χρόνος πάντως πιέζει, με τις ισορροπίες παράλληλα γύρω από τις ελληνοτουρκικές επαφές να διαγράφονται εξαιρετικά λεπτές και εύθραυστες.

Φιτίλι οι «εκλογές» στα κατεχόμενα

Δεν είναι μόνο όσα έχουν προηγηθεί τα τελευταία τέσσερα άκρως επεισοδιακά χρόνια. Δεν είναι μόνο η σχεδόν απόλυτη έλλειψη εμπιστοσύνης μεταξύ των δύο πλευρών και το γεγονός ότι φτάσαμε στα πρόθυρα συγκρούσεων το καλοκαίρι. Είναι και όσα αναμένονται το προσεχές διάστημα, με το αποτέλεσμα – επί παραδείγματι – των επερχόμενων «εκλογών» στα κατεχόμενα στις 11 Οκτωβρίου (Μουσταφά Ακιντζί εναντίον Ερσίν Τατάρ) να αποτελεί εξέλιξη που πρόκειται να επηρεάσει εκ των πραγμάτων το κλίμα και στα ελληνοτουρκικά. Πιθανή επικράτηση του εγκάθετου της Άγκυρας Τατάρ έναντι του Ακιντζί, θα ανέβαζε την ένταση, με την Τουρκία να έχει ήδη εν τω μεταξύ δυναμιτίσει το κλίμα μέσα από προκλητικές δηλώσεις περί διχοτόμησης του νησιού και αναλόγως προκλητικές πρωτοβουλίες (όπως είναι το προωθούμενο μονομερές άνοιγμα της Αμμοχώστου υπό τουρκοκυπριακή διοίκηση προς εποικισμό-ανοικοδόμηση-τουρκικές μπίζνες).

Ο «πρωθυπουργός» Τατάρ βρέθηκε στην Άγκυρα στις 6 Οκτωβρίου όπου είχε συνάντηση με τον πρόεδρο Ερντογάν. Αξιοποιώντας την ευκαιρία, ο Τουρκοκύπριος «προεδρικός υποψήφιος» ανακοίνωσε από την τουρκική πρωτεύουσα, περιχαρής, ότι στις 8 Οκτωβρίου, μόλις τρεις ημέρες πριν από τις «προεδρικές εκλογές», πρόκειται να ανοίξει για το κοινό και ένα τμήμα μήκους 1,5 χιλιομέτρου της παραλίας στην περίκλειστη πόλη της Αμμοχώστου ως «πρώτο βήμα» προς το συνολικό άνοιγμα του Βαρωσίου.

«Γνωρίζουμε ότι θα ενοχληθούν κάποια κέντρα […] Πλέον δεν υπάρχουν περιθώρια για συνολική λύση. Καιρός για να οικοδομηθεί ένας νέος οδικός χάρτης πάνω στις νέες πραγματικότητες. Το Βαρώσι ανήκει στους τουρκοκύπριους», θα δήλωνε από την πλευρά του ο Ερντογάν. Κι όλα αυτά, με το Barbaros παράλληλα να παραμένει  εντός των ορίων της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης της Κύπρου, σε αντίθεση με το Yavuz που αποχώρησε.

Ανησυχία και καταγγελίες για τα Βαρώσια

Το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών έσπευσε να καταδικάσει το βράδυ της 6ης Οκτωβρίου «με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο την απόφαση της Τουρκίας για επέκταση της άδειας εισόδου στο παραλιακό μέτωπο των Βαρωσίων», καταγγέλλοντας ότι πρόκειται για μια απόφαση που «συνιστά κατάφωρη παραβίαση των Αποφάσεων του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών».

Την ανησυχία του έσπευσε ωστόσο να εκφράσει, με ανακοίνωση που έδωσε στη δημοσιότητα, και ο επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας Ζοζέπ Μπορέλ υποστηρίζοντας ότι το ζητούμενο τώρα είναι «η είναι η οικοδόμηση της εμπιστοσύνης και όχι η δημιουργία μεγαλύτερων διχασμών» μέσα από κινήσεις που «ενδέχεται να περιπλέξουν τις προσπάθειες για την επανέναρξη των συνομιλιών για την επίλυση του Κυπριακού».

Το ότι η Δύση (εν προκειμένω το ΝΑΤΟ, μερίδα χωρών της ΕΕ, ο Ντόναλντ Τραμπ κ.ά.) προσπαθεί κάθε φορά να «καλοπιάσει» την Άγκυρα σπρώχνοντας κάτω από το χαλί τις όποιες τουρκικές προκλήσεις, είναι προφανές, εάν κρίνουμε από όσα έχουν προηγηθεί τα τελευταία χρόνια. Είναι η ίδια η Άγκυρα ωστόσο που κάθε φορά εκθέτει εκείνους που της τείνουν χείρα φιλίας, μέσα από νέες καιροσκοπικές προκλήσεις. Το προεκλογικό άνοιγμα τμήματος της παραλίας στο Βαρώσι και οι δοκιμές των S-400 έρχονται να επιβεβαιώσουν το συγκεκριμένο μοτίβο, μόλις λίγες ημέρες έπειτα από τη Σύνοδο Κορυφής και την επίσκεψη του Στόλτενμπεργκ στην τουρκική πρωτεύουσα.

Λίρα, πανδημία και εθνικισμός

Αντίκτυπο στα ελληνοτουρκικά πρόκειται να έχουν, ωστόσο, και όσα επεισοδιακά εκτυλίσσονται αυτήν την περίοδο εντός των τουρκικών συνόρων: η τουρκική λίρα που καταρρέει έναντι του ευρώ και του δολαρίου, η πανδημία του κορωνοϊού που σαρώνει προκαλώντας αντικυβερνητικές διαμαρτυρίες (με την κατηγορία ότι η κυβέρνηση «μαγειρεύει» τα στατιστικά στοιχεία που δίνονται στη δημοσιότητα υποβαθμίζοντας το πρόβλημα), το έλλειμμα του εμπορικού ισοζυγίου που γιγαντώνεται, ο κυβερνών ισλαμοσυντηρητισμός που έχει πια προσλάβει χαρακτήρα επιθετικά αναθεωρητικού ισλαμοεθνικισμού κ.ά.

Από το κάδρο δεν θα μπορούσαν, φυσικά, να λείψουν και οι στρατιωτικές επεμβάσεις της Τουρκίας στο εξωτερικό: σε Λιβύη, Συρία, Βόρειο Ιράκ και Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Ο λόγος για μια σειρά από επεμβάσεις που λειτουργούν συν τοις άλλοις δεσμευτικά, υπέρ της διαιώνισης δηλαδή της τουρκικής επεκτατικής επιθετικότητας στην περιοχή, υπό την έννοια ότι όποιος επενδύει πολιτικά σε μια ακραία επιθετική τακτική εκτός των συνόρων δεν μπορεί μετά εύκολα να κάνει πίσω.

Το ερώτημα σε ό,τι μας αφορά ως Ελλάδα είναι σαφές: Θα μπορούσε το καθεστώς Ερντογάν στην πραγματικότητα, μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, να κάτσει και να συζητήσει καλή τη πίστει με την ελληνική πλευρά;

Για να απαντήσει κανείς στο συγκεκριμένο ερώτημα θα πρέπει να διερωτηθεί εάν και κατά πόσο μια – έστω προσχηματική – διαπραγμάτευση στην παρούσα φάση με την Ελλάδα θα μπορούσε να οδηγήσει σε άμεσα ή έμμεσα οφέλη για την Άγκυρα.

Τι ζητά επί του παρόντος η Τουρκία;

  • Την ανοχή της Δύσης για όσα πράττει η ίδια στο εξωτερικό (σε Λιβύη, Συρία, Βόρειο Ιράκ, Ναγκόρνο Καραμπάχ, Ανατολική Μεσόγειο) αλλά και στο εσωτερικό (S-400, διώξεις)
  • Την υποχώρηση Ελλάδας και Κύπρου σε Αιγαίο, Ανατολική Μεσόγειο, Κυπριακό
  • Το πάγωμα κάθε άλλης μη-τουρκικής ενεργειακής πρωτοβουλίας στην Ανατολική Μεσόγειο… ως μέσο πίεσης προκειμένου να συμπεριληφθεί στο «ενεργειακό παιχνίδι» και η Άγκυρα
  • Την έκδοση των 8 στην Τουρκία
  • Την αναβάθμιση της τελωνειακής ένωσης με την ΕΕ
  • Την άρση της υποχρέωσης θεωρήσεων εισόδου για όσους Τούρκους επιθυμούν να ταξιδέψουν στην Ευρώπη
  • Νέα πακέτα οικονομικής βοήθειας από το εξωτερικό για το προσφυγικό
  • Την έκδοση του Φετουλάχ Γκιουλέν
  • Τη συντριβή κάθε κουρδικού στοιχείου ως «τρομοκρατικού»

Περί αποστρατιωτικοποίησης 

Το αίτημα περί αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, για το οποίο έγινε πολύς λόγος τελευταία, δεν αποτελεί κάτι καινοφανές. Πρόκειται για παλαιά αξίωση, από εκείνες που βρίσκονται και στις επίσημες λίστες με τις ελληνοτουρκικές «διαφορές» του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια προσχηματική τουρκική απαίτηση την οποία η Άγκυρα από καιρού εις καιρόν επαναφέρει ανάλογα με τις εξελίξεις, σε μια προσπάθεια να παρουσιάσει την Ελλάδα ως «επιθετική» ή «παράνομη» ενώπιον της διεθνούς κοινότητας.

Ακόμη και αν υποθετικά εμφανιζόταν αύριο μια ελληνική κυβέρνηση και συμφωνούσε στην αποστρατιωτικοποίηση, είναι σαφές ότι η Τουρκία θα επανερχόταν με άλλες απαιτήσεις γύρω από τη μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης, τις γκρίζες ζώνες, τις αρμοδιότητες στο Αιγαίο κ.ά.

Η Ελλάδα έχει πάντως κατ’ επανάληψη ξεκαθαρίσει ότι το μόνο θέμα που είναι διατεθειμένη να διαπραγματευτεί σε επίσημο επίπεδο με την Άγκυρα είναι εκείνο των θαλασσίων οριοθετήσεων σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο στη βάση των προνοιών του διεθνούς δικαίου και της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), αποδεχόμενη ακόμη και μια από κοινού με την Τουρκία προσφυγή βάσει συνυποσχετικού στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.

Σε ανάλογο πνεύμα, η ΕΕ θα έδινε προ ημερών ώθηση στον ελληνοτουρκικό διάλογο εκφράζοντας την ικανοποίησή της για «τις απευθείας διερευνητικές συνομιλίες» που πρόκειται να ξεκινήσουν και πάλι «με στόχο την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης των δύο χωρών» όπως σημειώνεται και στα σχετικά συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου.

Το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών πάντως από την πλευρά του επιμένει να έχει άλλη άποψη, όταν υπογραμμίζει, με ανακοίνωση που εξέδωσε στις 2 Οκτωβρίου, ότι οι διερευνητικές επαφές «στοχεύουν στην επίλυση όλων των εκκρεμών ζητημάτων (σ.σ. all outstanding issues) ανάμεσα στην Τουρκία και την Ελλάδα», χωρίς να περιορίζονται στην οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών. Διαφορετική άποψη εμφανίζεται να έχει και ο ίδιος ο πρόεδρος Ερντογάν όταν εκφράζει την ενόχλησή του προς τη Γερμανίδα καγκελάριο Άνγκελα Μέρκελ με το επιχείρημα ότι η ΕΕ «υπέκυψε στον εκβιασμό» Ελλάδας και Κύπρου κατά τη Σύνοδο Κορυφής της περασμένης εβδομάδας.

Δένδιας και Τσαβούσογλου στη Σλοβακία την Πέμπτη

Οι υπουργοί Εξωτερικών Νίκος Δένδιας και Μεβλούτ Τσαβούσογλου πρόκειται να βρεθούν και οι δύο στις 8 Οκτωβρίου στη Μπρατισλάβα της Σλοβακίας για να πάρουν μέρος ως ομιλητές στο «Global Security 2020 -GLOBSEC 2020 Bratislava Forum». Αξίζει να σημειωθεί ότι στο ίδιο φόρουμ είναι προγραμματισμένο να πάρουν μέρος ως ομιλητές και άλλοι… τυρβάζοντες περί τα ελληνοτουρκικά, όπως για παράδειγμα ο γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπεργκ, και η (αμφιλεγόμενη λόγω των φιλοτουρκικών θέσεών της) ειδική σύμβουλος του Ζοζέπ Μπορέλ, Νάταλι Τότσι.

Το εάν θα έχουν, Δένδιας και Τσαβούσογλου, διμερή συνάντηση στη Μπρατισλάβα είναι κάτι που μένει να φανεί, όπως και το εάν ένα τέτοιο τετ-α-τετ θα μπορούσε να ανοίξει τον δρόμο για μια μετέπειτα συνάντηση ανάμεσα στον Κυριάκο Μητσοτάκη και τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, όπως είχε γράψει το CNN Turk. Το ενδεχόμενο, πάντως, μιας συνάντησης Δένδια-Τσαβούσογλου στην πρωτεύουσα της Σλοβακίας δεν μπορεί να αποκλειστεί, αν και οι δυο υπουργοί δεν είναι προγραμματισμένο να πάρουν μέρος στο ίδιο πάνελ. Περίπου την ίδια ώρα, δυστυχώς, σε μια άλλη χώρα της ΕΕ χιλιάδες χιλιόμετρα νοτιότερα, ο Ερσίν Τατάρ θα διοργανώνει τις δικές του προκλητικές προεκλογικές φιέστες με τις ευλογίες του Ερντογάν, εγκαινιάζοντας το άνοιγμα τμήματος της παραλίας στο Βαρώσι…