Τι χωρίζει και τι «ενώνει» Αίγυπτο και Τουρκία

Του Δημήτρη Μανακανάτα

Στη φωτογραφία: Στιγμιότυπο από τη συνάντηση του Τούρκου προέδρου Ρ.Τ. Ερντογάν με τον Αιγύπτιο ομόλογό του, Αμπντέλ Φατάχ αλ Σίσι.

Η Αίγυπτος και η Τουρκία χρησιμοποιούν την νεοαποκτηθείσα «φιλία» τους σε μια προσπάθεια επίλυσης της διαμάχης για την εξουσία στην Λιβύη, η οποία απειλεί να εξελιχθεί σε εμφύλιο πόλεμο, ενώ έχουν συγκλίνοντα συμφέροντα στο Σουδάν και την Σομαλία. Παραλλήλως, η Άγκυρα προσπαθεί να υπονομεύσει τις καλές ελληνο-αιγυπτιακές σχέσεις, προσπαθώντας να πείσει το Κάιρο να αναιρέσει συμφωνίες και συζητήσεις σχετικά με την ΑΟΖ και τις θαλάσσιες ζώνες.

Αναφορικά με την Λιβύη, εφόσον το Κάιρο και η Άγκυρα είχαν λάβει αντίθετες θέσεις στην προηγούμενη σύγκρουση  στην αφρικανική χώρα πριν από πέντε χρόνια, τώρα πιέζουν τις δύο ανταγωνιζόμενες κυβερνήσεις στην Τρίπολη να καταλήξουν σε μια συμφωνία. Η διαδικασία αυτή θα συμβάλει στον τερματισμό του πετρελαϊκού αποκλεισμού, σύμφωνα με αξιωματούχους και διπλωμάτες που παρακολουθούν το θέμα και οι οποίοι ζήτησαν να μην κατονομαστούν σε σχετικό δημοσίευμα του Bloomberg με τίτλο «One-Time Foes Egypt and Turkey Race to Solve Libya’s New Crisis».

Η Τουρκία έχει, επίσης, πραγματοποιήσει συνομιλίες με τον στρατιωτικό ηγέτη της ανατολικής Λιβύης Χαλίφα Χαφτάρ –μακροχρόνιο σύμμαχο της Αιγύπτου και ορκισμένο εχθρό της Άγκυρας στον πόλεμο του 2019-2020. Το αποσχισθέν ανατολικό κοινοβούλιο, που υποστηρίζει ο Χαφτάρ, βρίσκεται σε αντιπαράθεση με την -αναγνωρισμένη από τα Ηνωμένα Έθνη- διοίκηση της Τρίπολης στην οποία ηγείται ο πρωθυπουργός Αμπντούλ Χαμίντ Ντμπεϊμπά, σε μια διαμάχη για το ποιος ουσιαστικά θα πρέπει να διοικεί την κεντρική τράπεζα που ελέγχει και τον τεράστιο πετρελαϊκό πλούτο της χώρας.

Ενώ δεν υπάρχει καμία αυταπάτη σχετικά με τους οικονομο-ενεργειακούς λόγους εμπλοκής των δύο χωρών, η Αίγυπτος και η Τουρκία είναι μόνο δύο από αρκετές ξένες δυνάμεις που ασκούν επιρροή στην Λιβύη. Ωστόσο, η κοινή τους επιρροή ως μουσουλμανικά κράτη έχει μειώσει σημαντικά τους φόβους για ευρύτερη εξάπλωση του πολέμου, σύμφωνα με διπλωματικές πηγές. Η ώθηση για την αντιμετώπιση των τάσεων  διασπάσεως της Λιβύης είναι ένας μόνο από τους πρόσφατους κοινούς στόχους για την Τουρκία και την Αίγυπτο, οι οποίες βρίσκονταν σε αντιπαράθεση για μεγάλο μέρος της προηγούμενης δεκαετίας λόγω της τουρκικής υποστήριξης στο πολιτικό Ισλάμ.

Όμως, τώρα, έχουν υιοθετήσει κοινή στάση κατά της στρατιωτικής εκστρατείας του Ισραήλ στην Γάζα και διαπίστωσαν ότι τα συμφέροντά τους ευθυγραμμίζονται στον εμφύλιο πόλεμο στο Σουδάν, αλλά και -στην όλο και πιο ασταθή- σχέση μεταξύ της Σομαλίας και της γειτονικής της χώρας, της Αιθιοπίας. «Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα η περιοχή και ο κόσμος μας επιβεβαιώνουν αποδεδειγμένα την επιτακτική ανάγκη στενού συντονισμού και συνεργασίας», δήλωσε ο Αιγύπτιος πρόεδρος Αμπντέλ Φατάχ Ελ Σίσι κατά την επίσκεψη στην Άγκυρα.

Υπενθυμίζεται ότι οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών είχαν επιδεινωθεί μετά την εκδίωξη του ισλαμιστή προέδρου της Αιγύπτου, Μοχάμεντ Μόρσι, από τον στρατό το 2013, μια κίνηση που ο Ερντογάν τότε επέκρινε σκληρά. Ωστόσο, η εξομάλυνση των σχέσεων άρχισε το 2021. Σημειώνεται ότι τα σημάδια της προσέγγισης Αιγύπτου-Τουρκίας είναι εμφανή στην Λιβύη, διότι αρκετές αιγυπτιακές εταιρείες και εργαζόμενοι επέστρεψαν στην Τρίπολη και σε άλλα μέρη στα δυτικά της χώρας που βρίσκονται υπό τον έλεγχο των τοπικών συμμάχων της Τουρκίας. Στο μεταξύ, τουρκικές εταιρείες είναι έτοιμες να συμμετάσχουν στο πλαίσιο ανοικοδόμησης στην ανατολική πλευρά που έχει συμμαχήσει με την Αίγυπτο και, μεταξύ άλλων, γύρω από την πόλη Ντέρνα, όπου οι καταστροφικές πλημμύρες την ισοπέδωσαν και σκοτώθηκαν χιλιάδες ανθρώπους τον προηγούμενο χρόνο.

Επιπροσθέτως, δεδομένης της αντίστοιχης επιρροής Άγκυρας και Καΐρου στις λιβυκές φατρίες, μια συνεργατική προσέγγιση από τις δύο χώρες θα μπορούσε να προωθήσει σημαντικά την διαδικασία αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό κατά τη διάρκεια των φάσεων αφοπλισμού και αποστράτευσης μετά από μια εμφύλια σύγκρουση και τόσο η Τουρκία, όσο και η Αίγυπτος, θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν τις σχέσεις τους με λιβυκές ένοπλες ομάδες και ξένους μισθοφόρους. Μέσω μιας τέτοιας διαδικασίας, οι δύο χώρες θα μπορούσαν να εδραιωθούν καλύτερα για την επόμενη ημέρα κατά την διαδικασία ανοικοδόμησης της ειρήνης. Μια αποτελεσματική διαδικασία αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης είναι ζωτικής σημασίας για τη μετάβαση των μαχητών στην πολιτική ζωή, καθώς μειώνεται έτσι η δύναμη των πολιτοφυλακών και διευκολύνεται η εθνική ενότητα.

Επιπλέον, η συνεργασία Τουρκίας-Αιγύπτου θα βοηθούσε εκτός από την Λιβύη και τις δύο χώρες για διαφορετικούς, ωστόσο, λόγους. Ειδικότερα, η Τουρκία θέλει να προστατεύσει τα στρατηγικά και οικονομικά της συμφέροντα στην Ανατολική Μεσόγειο, ενώ η Αίγυπτος θέλει να δώσει προτεραιότητα στην ακεραιότητα των δυτικών συνόρων της. Επιδιώκει, ταυτόχρονα, να εξασφαλίσει ευκαιρίες, ώστε να παράσχει υπηρεσίες ασφαλείας, αλλά και αγορές απασχόλησης για τους Αιγύπτιους εργάτες στην Λιβύη. Η συνεργασία των δύο χωρών στη Λιβύη θα βοηθούσε, επίσης, στις προσπάθειες μετριασμού των πιθανών απειλών που προέρχονται από μια ασταθή υποπεριοχή, δεδομένου του εντεινόμενου εμφυλίου πολέμου στο γειτονικό Σουδάν και ενός αποτυχημένου πραξικοπήματος στο Τσαντ.

Παράλληλα, η υποστήριξη της Αιγύπτου και της Τουρκίας για μια πιθανή ταχεία οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη στη Λιβύη, μετά την μετάβαση στην ειρηνική περίοδο, είναι ένας άλλος τομέας στον οποίο η προσέγγισή τους μπορεί να έχει δυνητικά αντίκτυπο. Οι επενδύσεις σε υποδομές, εκπαίδευση και υγειονομική περίθαλψη, που θα είναι απαραίτητες για την ανοικοδόμηση της Λιβύης, θα μπορούσαν να ωφεληθούν από κοινές πρωτοβουλίες του Καΐρου και της Άγκυρας. Αυτό όχι μόνο θα βοηθούσε στην προώθηση της διαδικασίας αφοπλισμού, αποστράτευσης και επανένταξης, διευκολύνοντας την επιστροφή των πρώην μαχητών στην πολιτική ζωή, αλλά θα προωθούσε και την κοινωνική συνοχή. Διότι η κοινωνική συνοχή είναι απαραίτητο συστατικό για την επιτυχία μιας εκκολαπτόμενης ενοποιημένης κυβέρνησης, για να αντιμετωπίσει γρήγορα και αποτελεσματικά τις κοινωνικο-οικονομικές αδυναμίες που, συχνά, αποτελούν βραδυφλεγή βόμβα για τους πολίτες που βγαίνουν από μια εμφύλια σύγκρουση.

Κοινά συμφέροντα σε Σουδάν και Σομαλία

Επίσης το Σουδάν -όπου μαίνεται εδώ και σχεδόν ενάμιση χρόνο εμφύλιος πόλεμος- είναι μια άλλη περιοχή, όπου τα συμφέροντα των δύο χωρών συγκλίνουν. Τόσο το Κάιρο, όσο και η Άγκυρα, έχουν φιλοξενήσει τον στρατιωτικό ηγέτη του Σουδάν Αλ Μπουρχάν, σε επίσημες επισκέψεις από την αρχή των εχθροπραξιών. Ωστόσο, ανάλογη κίνηση δεν έγινε, από καμία χώρα, προς τον Χαμντάν Νταγκάλο, τον επικεφαλής της παραστρατιωτικής δύναμης που μάχεται για τον έλεγχο της τρίτης μεγαλύτερης χώρας της Αφρικής.

Σε ό,τι αφορά την Σομαλία, και η Άγκυρα και το Κάιρο έχουν αφήσει ισχυρό στρατιωτικό αποτύπωμα. Ειδικότερα, η Τουρκία διαθέτει τη μεγαλύτερη υπερπόντια βάση της στη χώρα του Κέρατος της Αφρικής και έχει πραγματοποιήσει συνομιλίες για τη δημιουργία ενός χώρου για δοκιμαστικές εκτοξεύσεις και βολές πυραύλων, καθώς και βαλλιστικών, στο πλαίσιο διαστημικού προγράμματος. Συγκεκριμένα, το πρόγραμμα βαλλιστικών πυραύλων της Άγκυρας απαιτεί δοκιμές μεγάλης εμβέλειας και η θέση της Σομαλίας στο ανατολικό άκρο της ηπειρωτικής Αφρικής είναι ιδανική για βολές προς τον Ινδικό Ωκεανό. Επίσης, η χώρα βρίσκεται κοντά στον Ισημερινό, γεγονός που την καθιστά ιδανική για το τουρκικό πρόγραμμα δοκιμών. Παράλληλα, οι δοκιμές κοντά στον ισημερινό προσδίδουν το πλεονέκτημα της ενίσχυσης της εμβέλειας λόγω της θέσης της χώρας με συνεπακόλουθο να διεξαχθούν πολύτιμα συμπεράσματα για την αποτελεσματικότητα των βαλλιστικών πυραύλων. Η Τουρκία φιλοδοξεί, εδώ και καιρό, να συμμετάσχει σε μια διαστημική κούρσα, στην οποία παραδοσιακά κυριαρχούν οι παγκόσμιες δυνάμεις. Τα σχέδιά της, για την εκτόξευση ενός πυραύλου, βρίσκονται σε εξέλιξη εδώ και  χρόνια. Οι Τούρκοι αξιωματούχοι είναι βέβαιοι ότι η Σομαλία θα συμφωνήσει στο αίτημά της, σύμφωνα με τις πληροφορίες που είδαν το φως της δημοσιότητας, αλλά το υπουργείο Άμυνας της Τουρκίας αρνήθηκε να σχολιάσει. Μαζί με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και την Αίγυπτο, η Τουρκία συγκαταλέγεται μεταξύ των δυνάμεων «μέσου βεληνεκούς» που εισβάλλουν στην Αφρική, καθώς οι κινεζικές επενδύσεις επιβραδύνονται και οι ΗΠΑ προσπαθούν να ανταποκριθούν στον ανταγωνισμό.

Σε ό,τι αφορά την Αίγυπτο, έχει αρχίσει να προμηθεύει με οπλικά συστήματα το στρατό της Σομαλίας και καταρτίζεται πλαίσιο εκπαιδεύσεως του έμψυχου υλικού, σύμφωνα με τον υπουργό Εξωτερικών της Σομαλίας. Η προσέγγιση Αιγύπτου-Σομαλίας προέκυψε λόγω των αυξανόμενων εντάσεων με τη γειτονική Αιθιοπία για την αποσχισθείσα περιοχή της Σομαλιλάνδης. Η Αίγυπτος έχει τη δική της μακροχρόνια διαμάχη με την Αντίς Αμπέμπα που σχετίζεται με την κατασκευή ενός γιγαντιαίου φράγματος του Νείλου, το οποίο το Κάιρο θεωρεί ότι θα επηρεάσει την ροή του νερού προς την Αίγυπτο.

Επισημαίνεται δε, ότι για τον Ερντογάν η βελτίωση των δεσμών με την Αίγυπτο αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου για την αποκατάσταση των σχέσεων με τις αραβικές δυνάμεις και την ενίσχυση της τουρκικής οικονομίας μέσω περισσότερων επενδύσεων και εξαγωγών. Η Τουρκία έχει αποκαταστήσει τις σχέσεις της με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και τη Σαουδική Αραβία τα τελευταία δύο χρόνια. Ωστόσο, η προσέγγιση με το Κάιρο έχει και μια άλλη διάσταση σε ότι αφορά τις σχέσεις της Ελλάδας με την Αίγυπτο.

Τα «παιχνίδια» με τις θαλάσσιες ζώνες στην Ανατολική Μεσόγειο και την ΑΟΖ

Η πρώτη επίσημη προεδρική επίσκεψη της Αιγύπτου στην Τουρκία, εδώ και 12 χρόνια, έφερε 17 διακρατικές συμφωνίες σε επιμέρους τομείς, αλλά και αμοιβαίες δεσμεύσεις για ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών σε θέματα, όπως η Ανατολική Μεσόγειος και η Λιβύη. Σε ανάλυση, που δημοσίευσε πρόσφατα η τουρκική Milliyet, αναφέρεται στην «νέα εποχή μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου». Ο πανεπιστημιακός Μουράτ Ασλάν εκφράζει την εκτίμηση πως «το συμφέρον της Αιγύπτου είναι να επιτευχθεί συμφωνία με την Τουρκία» και ο ερευνητής της SETA Βιλτζεχάν Οζτούρκ δηλώνει ότι  «απώτερος στόχος είναι μια συμφωνία για τις θαλάσσιες ζώνες στην Ανατολική Μεσόγειο». Πιο συγκεκριμένα, ο Μ. Ασλάν του Πανεπιστημίου Hasan Kalyoncu υποστήριξε πως ,αν το δει κανείς από την οπτική της Αιγύπτου, το γεγονός πως -μετά το 2014- οι σχέσεις Καΐρου-Άγκυρας ήταν τεταμένες είχε ως αποτέλεσμα οι Αιγύπτιοι να περιορίσουν τη θαλάσσια δικαιοδοσία τους με την Ελλάδα και την (σ.σ.: όπως τη χαρακτηρίζει) ελληνοκυπριακή διοίκηση της Κύπρου. «Όταν οι Έλληνες μέτρησαν την απόσταση από την Αίγυπτο στην οριοθέτηση της ΑΟΖ, υπολόγισαν όχι από την ελληνική ηπειρωτική χώρα, αλλά από μία γραμμή που εκτείνεται από την Κρήτη έως τη Ρόδο και παρουσιάζει τα νησιά του Αιγαίου ως αρχιπέλαγος. Μια τέτοια κατάσταση προκάλεσε φυσικά τη μείωση της σημερινής ΑΟΖ της Αιγύπτου κατά ένα τρίτο». Επιπροσθέτως. ο Ασλάν ανέφερε ότι «το δεύτερο ζήτημα είναι ότι η υπογραφή συμφωνίας με την ελληνοκυπριακή διοίκηση της Κύπρου αντί για την Τουρκία προκάλεσε και την απώλεια της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης», τονίζοντας πως «η Αίγυπτος πρέπει πρώτα να καθίσει και να συζητήσει με την Λιβύη και την Τουρκία». Προσθέτει, εξάλλου, πως «τώρα, μια επιλογή είναι η Αίγυπτος να ακυρώσει αυτές τις συμφωνίες με τους Ελληνοκύπριους και τους Έλληνες. Αυτό όμως δεν είναι εύκολο. Η δεύτερη επιλογή είναι να τραβήξουμε μια γραμμή σε περιοχές που δεν είναι σε αμφισβήτηση με την Τουρκία, διατηρώντας τες. Αυτό φαίνεται λογικό για την Αίγυπτο αυτή τη στιγμή. Το συμφέρον της Αιγύπτου τώρα είναι να συνάψει μια συμφωνία που θα μεγιστοποιήσει την υπάρχουσα αποκλειστική οικονομική ζώνη» τόνισε με νόημα.

Από την άλλη πλευρά, ο Μπ. Οζτούρκ της SETA αποκάλυψε ότι ο απώτερος στόχος όλων των συμφωνιών που συνάπτονται με την Αίγυπτο είναι μια συμφωνία θαλάσσιας δικαιοδοσίας στην Ανατολική Μεσόγειο. «Φαίνεται πως υπάρχει μια δυναμική που θα προκαλέσει ανησυχία στην ελληνική πλευρά. Η δυσκολία, εδώ, είναι ότι, την περίοδο που δεν είχαμε πολιτικές σχέσεις με την Αίγυπτο, η Αίγυπτος και η Ελλάδα ανέπτυξαν συνεργασία που μπορεί να ονομαστεί στρατηγική. Από εδώ και πέρα, οι δύο χώρες δηλώνουν ότι δεν θα αντιμετωπίζουν τις διαφορές τους στη Λιβύη με συγκρουσιακό τρόπο. Στην Αίγυπτο δεν χρησιμοποιούν δηλώσεις που απορρίπτουν τη θαλάσσια συμφωνία της Τουρκίας με τη Λιβύη […] Ως εκ τούτου, οι τόνοι τους πέφτουν. Εάν μπορεί να δημιουργηθεί εμπιστοσύνη, κατά τη διάρκεια αυτού του μοντέλου διαβουλεύσεων μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου, μπορεί να δούμε μια Αίγυπτο που να άρει το βέτο της στη Συμφωνία της Λιβύης, δηλαδή στη Ναυτιλιακή Συμφωνία, μεταξύ των δύο μερών. Αυτό οδηγεί, αυτόματα, σε υπογραφή συμφωνίας μεταξύ Τουρκίας και Αιγύπτου; Δεν το γνωρίζουμε. Αλλά ακόμη και μια Αίγυπτος που αίρει το βέτο της κατά της Λιβύη θα ήταν μια μεγάλη νίκη». Με απλά λόγια, ο Ερντογάν και η παρέα του προσπαθεί να πείσει την Αίγυπτο ότι το συμφέρον της είναι με την Τουρκία και όχι με την Ελλάδα και την Κύπρο.

Και η Ελλάδα κοιμάται…

Παρά λοιπόν τις πρόσφατες επιθετικές κινήσεις της Τουρκίας την επομένη της προσεγγίσεως με την Λιβύη, η ελληνική πλευρά, για ακόμη μια φορά, δεικνύει μειωμένα διπλωματικά αντανακλαστικά. Διότι, σε συνέχεια των όσων προανέφεραν οι Τούρκοι πανεπιστημιακοί, ο Ταγίπ Ερντογάν από το βήμα της 79ης Συνόδου της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, έκανε επιθετικές αναφορές για το Αιγαίο, την Ανατολική Μεσόγειο και το Κυπριακό, χωρίς να υπάρξει ελληνική αντίδραση.

Συγκεκριμένα, ο Τούρκος Πρόεδρος ανέφερε ότι «η Τουρκία έχει δικαιώματα στην υφαλοκρηπίδα που έχει κηρυχθεί βόρεια και δυτικά της νήσου Κύπρου και οι Τουρκοκύπριοι έχουν δικαιώματα γύρω από ολόκληρο το νησί», υποστηρίζοντας ότι «ως η χώρα με τη μεγαλύτερη ακτογραμμή στην Ανατολική Μεσόγειο, ο ρόλος-κλειδί της Τουρκίας δεν μπορεί να αμφισβητηθεί». Επίσης, ο Ερντογάν υποστήριξε ότι η Τουρκία επιθυμεί να δει το Αιγαίο Πέλαγος και την Ανατολική Μεσόγειο «ως μια περιοχή σταθερότητας και ευημερίας, όπου τα νόμιμα συμφέροντα όλων των εμπλεκόμενων μερών γίνονται σεβαστά». Προσέθεσε, ακόμη, ότι «είναι προς το κοινό συμφέρον ολόκληρης της περιοχής να αναπτυχθεί η συνεργασία, ιδίως όσον αφορά την οριοθέτηση των θαλάσσιων ζωνών δικαιοδοσίας σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, την ελευθερία και την ασφάλεια της ναυσιπλοΐας και το θαλάσσιο εμπόριο». Υποστήριξε δε, ότι «η Τουρκία είναι έτοιμη για εποικοδομητική συνεργασία σε όλα τα θέματα, ιδίως σε θέματα ενέργειας και περιβάλλοντος. Αναμένουμε την ίδια προσέγγιση και από τους γείτονές μας».

Αναφερόμενος στο Κυπριακό, ο Ερντογάν κάλεσε την διεθνή κοινότητα να αναγνωρίσει την παράνομα αυτοαποκαλούμενη «Τουρκική Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου» και να συνάψει μαζί της διπλωματικές, πολιτικές και οικονομικές σχέσεις. «Η κυρίαρχη ισότητα και το ισότιμο διεθνές καθεστώς των Τουρκοκυπρίων, τα οποία αποτελούν εγγενή τους δικαιώματα, πρέπει να επαναβεβαιωθούν και η απομόνωση πρέπει τώρα να τερματιστεί» ανέφερε, υποστηρίζοντας, εκ νέου, ότι «στην Κύπρο υπάρχουν δύο ξεχωριστά κράτη και δύο ξεχωριστοί λαοί», καθώς και ότι «το μοντέλο της ομοσπονδίας έχει χάσει εντελώς την ισχύ του». Από την πλευρά του το ελληνικό ΥΠΕΞ την ίδια ημέρα των παραπάνω δηλώσεων του Ερντογάν ανέφερε απλά ότι Ελλάδα και Τουρκία θα εξετάσουν, εάν μπορούν να αρχίσουν συνομιλίες με στόχο τον καθορισμό των θαλάσσιων ζωνών τους…