Ήταν Ιούνιος του 2014 όταν ο Ιλχάμ Αλίεφ βρέθηκε στην Αθήνα μετά της συζύγου του, για επαφές με τους Παπούλια, Σαμαρά, Βενιζέλο. Ο Αζέρος πρόεδρος είχε τότε, από την ελληνική πρωτεύουσα,  χαιρετίσει την «αναβάθμιση» των σχέσεων ανάμεσα στην Ελλάδα και το Αζερμπαϊτζάν, με το βλέμμα στραμμένο κυρίως στον αγωγό φυσικού αερίου TAP (που συνδέεται με τον TANAP) και τις συζητήσεις περί εισόδου της αζερικής SOCAR στη μετοχική σύνθεση του ΔΕΣΦΑ. Το ζεύγος Αλίεφ εμφανιζόταν μάλιστα τότε, σύμφωνα με όσα γράφονταν στον ελληνικό Τύπο, να διατηρεί στενές σχέσεις και με την πρώην υπουργό Εξωτερικών Ντόρα Μπακογιάννη, ενώ ήταν ο Αντώνης Σαμαράς που το 2013 είχε πραγματοποιήσει επίσημη επίσκεψη ως πρωθυπουργός στο Μπακού προετοιμάζοντας το έδαφος για όσα θα ακολουθούσαν.

Αλλά και αργότερα, τον Μάιο του 2016, όταν ο Αλέξης Τσίπρας εγκαινίασε ως πρωθυπουργός από τη Θεσσαλονίκη την έναρξη των κατασκευαστικών εργασιών του Διαδριατικού Αγωγού Φυσικού Αερίου- TAP, παρόντες στην εκδήλωση ήταν τόσο ο τότε υπουργός Ενέργειας του Αζερμπαϊτζάν Νατίγκ Αλίεφ (που παρά τη συνωνυμία δεν είχε συγγένεια με τον πρόεδρο Ιλχάμ) όσο και ο πρώτος αναπληρωτής πρωθυπουργός Γιακούμπ Εγιούμποφ.

Ο Νίκος Δένδιας στο Ερεβάν

Περίπου τέσσερα χρόνια μετά, Ελλάδα και Αζερμπαϊτζάν βρίσκονται πλέον να ανταλλάσσουν «πυρά» μέσα σε ένα πολύ διαφορετικό διεθνές περιβάλλον. Ενδεικτικές της έντασης, οι τελευταίες κινήσεις του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών:

  • το αυστηρό διάβημα διαμαρτυρίας προς τον Πρέσβη του Αζερμπαϊτζάν στην Ελλάδα,
  • η ανάκληση για διαβουλεύσεις του Έλληνα πρέσβη από το Μπακού (με το υπουργείο Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν να «απαντά», ανακαλώντας στην πορεία και εκείνο για διαβουλεύσεις τον δικό του πρέσβη από την Αθήνα),
  • και η – εν μέσω πολεμικής έντασης λόγω των πολύνεκρων συγκρούσεων μεταξύ Αρμένιων και Αζέρων στο γειτονικό Ναγκόρνο Καραμπάχ – επίσκεψη του υπουργού Εξωτερικών Νίκου Δένδια στην Αρμενία στις 16 Οκτωβρίου.

Είχαν, βέβαια, προηγηθεί πολλά:

  • Οι «απολύτως ανυπόστατοι» και «προσβλητικοί», όπως καταγγέλλει το ελληνικό ΥΠΕΞ, ισχυρισμοί εκ μέρους της κυβέρνησης του Αζερμπαϊτζάν (επρόκειτο για ρηματικές διακοινώσεις προς την ελληνική πλευρά που επικαλούνταν το περιεχόμενο σχετικών δημοσιευμάτων στον Τύπο) ότι το ελληνικό κράτος δήθεν ανέχεται να προετοιμάζονται τρομοκρατικές ενέργειες και κυβερνοεπιθέσεις από το έδαφος της ελληνικής επικράτειας κατά του Αζερμπαϊτζάν.
  • Η απαλλαγμένη από διπλωματικές αβρότητες διαπίστευση του Έλληνα πρέσβη στο Μπακού στις αρχές Σεπτεμβρίου, με τον Αζέρο πρόεδρο Ιλχάμ Αλίεφ να «υποδέχεται» τον Έλληνα διπλωμάτη Νίκο Πιπερίγκο… εκφράζοντας παράπονα (για την κατάρρευση του ντιλ SOCAR-ΔΕΣΦΑ και τη στάση της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ). Κι όχι μόνο εκφράζοντας παράπονα… αλλά και στέλνοντας το μήνυμα ότι το Αζερμπαϊτζάν «στηρίζει και θα συνεχίσει να στηρίζει την Τουρκία σε όλες τις περιπτώσεις», ακόμη και στις έρευνες που η τελευταία επιχειρεί στην Ανατολική Μεσόγειο. («Η Τουρκία για εμάς είναι αδελφή-χώρα και οι Τούρκοι αδέλφια μας. Θα είμαστε πάντοτε δίπλα τους σε όλα τα ζητήματα», θα έλεγε ο Αλίεφ, υπογραμμίζοντας στον αντίποδα ότι δεν βρίσκει «τίποτα θετικό» να πει για τις ελληνοαζερικές σχέσεις στην παρούσα χρονική συγκυρία)
  • Οι επιστολές διαμαρτυρίας της πρεσβείας του Αζερμπαϊτζάν στην Αθήνα προς ελληνικά μίντια (Liberal, CNN Greece) ως απάντηση σε δημοσιεύματα που δεν άρεσαν στην αζερική πλευρά.
  • Η ανακοίνωση του αζερικού υπουργείου Εξωτερικών στις 19 Αυγούστου ότι το Αζερμπαϊτζάν «υποστηρίζει σθεναρά όλα τα βήματα της αδελφικής προς αυτό Τουρκίας» στην Ανατολική Μεσόγειο.
  • Αλλά και η υπενθύμιση, από πλευράς Μπακού (και όχι μόνο από πλευράς Άγκυρας), ότι το «ιδεώδες» «ένα έθνος-δύο κράτη» είναι εκείνο που εξακολουθεί να ορίζει τη σχέση του Αζερμπαϊτζάν με την Τουρκία.

Ξανά στα όπλα

Από τα ξημερώματα της 27ης Σεπτεμβρίου και έπειτα, Αζερμπαϊτζάν και Αρμενία θα βρίσκονταν και πάλι, για πολλοστή φορά, να ανταλλάσσουν πυρά στο πλαίσιο πολύνεκρων συγκρούσεων γύρω από την ανατολική συνοριογραμμή του de-facto αποσχισθέντος Ναγκόρνο Καραμπάχ και των επτά παρακείμενων σε αυτό περιοχών στον νότιο Καύκασο, με τις φλόγες του πολέμου όμως να ρίχνουν τη «σκιά» τους πάνω και από τις ελληνο-αζερικές σχέσεις.

Στις 10 Οκτωβρίου, Μπακού και Ερεβάν θα συμφωνούσαν σε μια «προσωρινή» «ανθρωπιστικού χαρακτήρα» εκεχειρία έπειτα από διαμεσολάβηση της Μόσχας, σε μια εκεχειρία που έχει ωστόσο έκτοτε παραβιαστεί κατ’ επανάληψη, όπως καταγγέλλεται.

Η Τουρκία υποδαυλίζει την ένταση

«Παρακολουθούμε με ιδιαίτερη ανησυχία την κλιμάκωση της έντασης στην περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ […] Καλούμε όλα τα μέρη να επιδείξουν αυτοσυγκράτηση, να προβούν σε άμεση παύση των εχθροπραξιών και να επιστρέψουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων […] Αναμένουμε ότι κάθε ενέργεια και δήλωση από πλευράς εμπλεκομένων αλλά και τρίτων θα εντάσσεται σε αυτή τη λογική, αποφεύγοντας την υποδαύλιση της έντασης», σημείωνε σε ανακοίνωσή του το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών στις 27 Σεπτεμβρίου, φωτογραφίζοντας ως «τρίτο μέρος» που «υποδαυλίζει την ένταση» στον Καύκασο την Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Τρεις ημέρες αργότερα, το ελληνικό ΥΠΕΞ θα επανερχόταν με νέα ανακοίνωση στο πλαίσιο της οποίας θα υπογράμμιζε -μεταξύ άλλων- και τους «στενούς δεσμούς φιλίας μεταξύ Ελλάδας και Αρμενίας».

Επί της ουσίας…

Η Ελλάδα ωστόσο δεν έχει επισήμως αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Ναγκόρνο Καραμπάχ, όπως άλλωστε δεν έχει κάνει και κανένα άλλο από τα κράτη μέλη των Ηνωμένων Εθνών. Στην πραγματικότητα ούτε καν η ίδια η Αρμενία δεν έχει αναγνωρίσει επισήμως την ανεξαρτησία της «Δημοκρατία του Αρτσάχ» όπως ονομάζεται η αποσχισθείσα περιοχή της άλλοτε σοβιετικής αυτόνομης περιφέρειας (όμπλαστ) του Ναγκόρνο Καραμπάχ για την οποία ερίζουν εδώ και δεκαετίες Μπακού και Ερεβάν.

Κοιτώντας τον χάρτη, θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι το Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι ένας θύλακας που κατοικείται από Αρμένιους εντός των συνόρων του σημερινού Αζερμπαϊτζάν, κοντά στα σύνορα με την Αρμενία. Για τους Αζέρους, η συγκεκριμένη περιοχή θεωρείται «κατεχόμενη». Για τους Αρμένιους από την άλλη, είναι μια περιοχή που έχει «απελευθερωθεί» από τον ζυγό που είχαν επιχειρήσει να της επιβάλουν οι Αζέροι (ως «αδέλφια» της διαχρονικά εχθρικής απέναντι στους Αρμένιους Τουρκίας) δια της βίας κατά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.

Το Ναγκόρνο Καραμπάχ και η Ομάδα του Μινσκ

Αποσχισθέν πια και de-facto αυτόνομο, πλην όμως όχι αναγνωρισμένο από τη διεθνή κοινότητα, το Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι μια περιοχή με παλαιόθεν πλειοψηφικά αρμενικό πληθυσμό (οι Αρμένιοι την κατατάσσουν μεταξύ των πατρογονικών τους εστιών) που επί Στάλιν εντάχθηκε στη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν αντί για τη Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Αρμενίας.

Με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, Αζέροι και Αρμένιοι βρέθηκαν να πολεμούν για τον έλεγχο της συγκεκριμένης περιφέρειας. Ο πόλεμος τελείωσε επισήμως το 1994 με νίκη των Αρμένιων αυτονομιστών, δίνοντας τη θέση του σε μια εύθραυστη εκεχειρία. Έκτοτε, οι αντιμαχόμενες πλευρές επιχειρούν θεωρητικώς να καταλήξουν σε μια κοινά αποδεκτή λύση μέσω διαπραγματεύσεων, υπό την αιγίδα της Ομάδας του Μινσκ που συστάθηκε πριν από σχεδόν τρεις δεκαετίες στο πλαίσιο του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη με στόχο να προωθήσει ακριβώς μια τέτοια ειρηνική διευθέτηση.

Η εκεχειρία έχει, βέβαια, εν τω μεταξύ παραβιαστεί εκατοντάδες φορές: μεταξύ άλλων τον Απρίλιο του 2016, τον περασμένο Ιούλιο, τον περασμένο Σεπτέμβριο και… τώρα.

Ενώπιον νέων δεδομένων η σύγκρουση στο Ναγκόρνο Καραμπάχ

Η τρέχουσα πολεμική ανάφλεξη, όπως εξελίσσεται από τις 27 Σεπτεμβρίου και έπειτα (μετρώντας συνολικά εκατοντάδες νεκρούς και μεγάλες καταστροφές εκατέρωθεν), φαίνεται πάντως να είναι διαφορετική, και περισσότερο επίφοβη μέσα στη διαφορετικότητά της, για μια σειρά από λόγους:

  • Επειδή η Τουρκία – που στηρίζει το Αζερμπαϊτζάν – είναι σήμερα πολύ πιο επιθετική-επεκτατική στη διεθνή σκακιέρα.
  • Επειδή η Ρωσία – που στηρίζει την Αρμενία – δεν φαίνεται να έχει τις καλύτερες σχέσεις με τον Αρμένιο νυν πρωθυπουργό Νικόλ Πασινιάν.
  • Επειδή το πετρέλαιο του Καυκάσου και της Κασπίας έχει πια χάσει μέρος της αξίας του – και μαζί μέρος του διαπραγματευτικού leverage που εκείνο προσέδιδε στις χώρες που το εξάγουν μέσω αγωγών όπως είναι για παράδειγμα οι Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν και Μπακού-Σούπσα.
  • Επειδή η στρατιωτικοποίηση είναι σήμερα στην περιοχή πολύ πιο έντονη και οι Αζέροι (που θέλουν να ανατρέψουν το status-quo των τελευταίων δεκαετιών) βαρύτερα-καλύτερα (εξ)οπλισμένοι.
  • Επειδή η περιοχή χρησιμεύει παράλληλα και ως πεδίο δοκιμής για νέα οπλικά συστήματα και τακτικές (loitering munitions κ.ά.).
  • Επειδή στις τάξεις των ψηφοφόρων εντός του Αζερμπαϊτζάν και της Αρμενίας επικρατεί δυσφορία-ένταση (λόγω οικονομικών προβλημάτων κ.ά.) που θα μπορούσε όμως να περιορίσει τα περιθώρια των διαπραγματευτικών ελιγμών εκ μέρους των πολιτικών ηγεσιών.
  • Επειδή οι πολιτικές ηγεσίες σε Μπακού και Ερεβάν εμφανίζονται να έχουν αμφισβητήσει και την ειρηνευτική Διαδικασία του Μινσκ, το μεν Αζερμπαϊτζάν (ο ίδιος ο πρόεδρος Αλίεφ μόλις την περασμένη Τετάρτη, 14 Οκτωβρίου) ζητώντας να ενταχθεί σε αυτήν πιο ενεργά και η Τουρκία του Ερντογάν (που είναι μεν μόνιμο μέλος της Ομάδας του Μινσκ αλλά δεν ασκεί την προεδρία όπως κάνουν από κοινού Ρωσία, ΗΠΑ και Γαλλία), η δε Αρμενία (ο πρωθυπουργός Πασινιάν) εκφράζοντας δεύτερες σκέψεις αναφορικά με τις καλούμενες Βασικές Αρχές ή Αρχές της Μαδρίτης.

Η Τουρκία – που στηρίζει το Αζερμπαϊτζάν – είναι σήμερα πολύ πιο επιθετική στις κινήσεις της διεθνώς (σε Συρία, Λιβύη, Ανατολική Μεσόγειο, Βόρειο Ιράκ), καθώς επιχειρεί ανοιχτά να επιβάλει τις αναθεωρητικές της βλέψεις δημιουργώντας τετελεσμένα δια της στρατιωτικής ισχύος. Σε αυτό το πλαίσιο, εμφανίζεται να έχει πια άμεση εμπλοκή και στις συγκρούσεις στον νότιο Καύκασο: «πετώντας» τουρκικά UAVs υπέρ των Αζέρων, στέλνοντας F-16 στο αεροδρόμιο της Γκαντζά, και ενισχύοντας το αζερικό μέτωπο με proxies-μισθοφόρους από τα πεδία της Συρίας και της Λιβύης (εμφανής η απόπειρα της Άγκυρας να διασυνδέσει επιχειρησιακά τα ανοιχτά πολεμικά μέτωπα που συντηρεί στο εξωτερικό). Κατά αυτόν τον τρόπο, το καθεστώς Ερντογάν προσπαθεί παράλληλα να επιβάλει και την τουρκική συμμετοχή στα διάφορα τραπέζια των διαπραγματεύσεων διεκδικώντας για τον εαυτό του ρόλο περιφερειακής – εάν όχι μεγάλης – δύναμης.

Η Άγκυρα και ο Μάθιου Μπράιζα

Ενδεικτικά ως προς τις τουρκικές μεθοδεύσεις, και τα δύο τελευταία άρθρα (1, 2) του τουρκόφιλου πρώην πρέσβη των ΗΠΑ στο Αζερμπαϊτζάν Μάθιου Μπράιζα στον ιστοχώρο του Atlantic Council, δύο άρθρα στο πλαίσιο των οποίων ο Μπράιζα υποστηρίζει ουσιαστικά ότι είναι πια η Τουρκία εκείνη που θα μπορούσε, δίπλα στη Ρωσία, «να καλύψει το διπλωματικό κενό» που έχει αφήσει πίσω της η Δύση στον νότιο Καύκασο.

Η Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν είναι πάντως η μοναδική χώρα που – αν και μόνιμο μέλος της Ομάδας του Μινσκ – δεν απηύθυνε απολύτως καμία διπλωματική έκκληση για εκεχειρία τις τελευταίες δύο εβδομάδες. Αντιθέτως μάλιστα, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου αποκήρυξε δημόσια τις εν λόγω εκκλήσεις κατά την επίσκεψη που πραγματοποίησε στο Μπακού στις 6 Οκτωβρίου. Πολλοί καταγγέλλουν, τούτου δοθέντος, ότι ίσως να ήταν και η Τουρκία του Ερντογάν που ώθησε το Αζερμπαϊτζάν να πάρει τα όπλα στα τέλη Σεπτεμβρίου. Η τουρκική ηγεσία (Ερντογάν, Ακάρ) δήλωνε άλλωστε έτοιμη να πολεμήσει στο πλευρό του Μπακού, ενάντια στην Αρμενία, ήδη από τον περασμένο Ιούλιο, ενώ στις αρχές του Αυγούστου είχαν πραγματοποιηθεί και μεγάλα στρατιωτικά γυμνάσια μεταξύ Τούρκων και Αζέρων στο Αζερμπαϊτζάν.

Με τις πλάτες της Τουρκίας, οι Αζέροι εμφανίζονται πλέον αποφασισμένοι ακόμη και να ξαναπάρουν τα όπλα ενάντια στους Αρμένιους, εάν κρίνουμε από όσα δήλωναν μέσα στο Σαββατοκύριακο (10-11 Οκτωβρίου) ο πρόεδρος Αλίεφ και Αζέροι υπουργοί όπως ο Εξωτερικών Τζεϊχούν Μπαϊράμοφ που είχε τηλεφωνική συνομιλία και με τον Τούρκο ομόλογό του, Μεβλούτ Τσαβούσογλου, στις 10 Οκτωβρίου.

Αλλά και πέρα από τη στάση της Τουρκίας, η διαμάχη γύρω από το Ναγκόρνο Καραμπάχ καθίσταται περισσότερο περίπλοκη επειδή είναι περίπλοκο το πλέγμα των περιφερειακών ισορροπιών που την περιβάλλουν.

Ερωτηματικά για τη στάση Ρωσίας, Ισραήλ, Ιράν

Η Ρωσία τοποθετείται, για παράδειγμα, στο πλευρό της Αρμενίας με την οποία έχει συνάψει και συμφωνίες αμυντικού χαρακτήρα (στο πλαίσιο του Οργανισμού του Συμφώνου Συλλογικής Ασφάλειας- CSTO αλλά και διμερώς), διατηρώντας χιλιάδες Ρώσους στρατιώτες εντός των αρμενικών συνόρων και ρωσική στρατιωτική βάση στο Γκιουμρί. Παράλληλα όμως, η Μόσχα πουλάει οπλικά συστήματα και στο Αζερμπαϊτζάν (T-90C, BTR-82A, Mi-35M κ.ά.) με το οποίο επίσης διατηρεί διόλου ευκαταφρόνητους οικονομικούς δεσμούς τους οποίους έχει επιχειρήσει να ενισχύσει. Όσο για το Ναγκόρνο Καραμπάχ, εκείνο υπενθυμίζεται πως δεν αποτελεί επισήμως έδαφος της Αρμενίας, ούτε έχει αναγνωριστεί ως ανεξάρτητο από τη Μόσχα.

Το Ισραήλ επίσης πουλάει όπλα στο Αζερμπαϊτζάν (Harpy, Harop, Orbiter 1K, SkyStriker, Spike NLOS κ.ά.) με το οποίο διατηρεί διόλου ευκαταφρόνητους συναλλακτικούς δεσμούς (πετρέλαιο για οπλικά συστήματα). Ανάμεσα στα άλλα, οι Ισραηλινοί φέρονται να προσεγγίζουν το Αζερμπαϊτζάν και ως μέσο ανάσχεσης της ιρανικής επιρροής ή συλλογής πληροφοριών αναφορικά με τις δραστηριότητες της Τεχεράνης. Το Αζερμπαϊτζάν ωστόσο δεν έχει πρεσβεία στο Ισραήλ… σε αντίθεση με την Αρμενία που μόλις απέκτησε (το 2019 στο Τελ Αβίβ)… πράγμα το οποίο δεν άρεσε όμως καθόλου στο γειτονικό Ιράν.

Το οποίο Ιράν διατηρεί μεν παραδοσιακά καλές σχέσεις με την Αρμενία (και έναν αγωγό φυσικού αερίου προς τα εκεί), πλην όμως φιλοξενεί εντός των συνόρων του, κυρίως στα βόρεια της χώρας, και πολυπληθείς κοινότητες (10 με 20 εκατομμυρίων) αζερικής καταγωγής πολιτών που λειτουργούν διττά: ως πηγή ανησυχίας υπό τον φόβο επεκτατικών-παντουρκικών βλέψεων που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν αποσταθεροποιητικά σε βάρος της Τεχεράνης (αν και οι Αζέροι είναι κατά πλειοψηφία σιίτες όπως οι Ιρανοί κι όχι σουνίτες όπως οι Τούρκοι) αλλά και ως πηγή πίεσης προς την κατεύθυνση της υιοθέτησης μιας στάσης περισσότερο φιλικής απέναντι στο Μπακού… όπως εκείνη που θα εξέφραζαν δημόσια τις περασμένες ημέρες αξιωματούχοι προερχόμενοι από τον κύκλο του Χαμενεΐ.

Η διαμάχη γύρω από το Ναγκόρνο Καραμπάχ κρατήθηκε «ζωντανή» επί σειρά δεκαετιών ως εκκρεμότητα όχι μόνο επειδή είναι ενδογενώς πολύ δύσκολο να επιλυθεί (που είναι) αλλά και επειδή πολλοί από τους άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενους είχαν το περιθώριο όλα αυτά τα χρόνια να την «αντέχουν» ως «παγωμένη σύγκρουση» ή ακόμη και να την αξιοποιούν προς ίδιον όφελος… Οι διαθέσεις ωστόσο πια φαίνεται να αλλάζουν και οι αντοχές να δοκιμάζονται…