Στο τεύχος της «Α&Δ» του Οκτωβρίου 2019, σε άρθρο με τίτλο «Τι πραγματικά επιδιώκει και τι μπορεί να κάνει η Τουρκία» (σελ. 14-18), μεταξύ άλλων γράφαμε: «οι πρόσφυγες λοιπόν είναι το μεγάλο όπλο της Τουρκίας με το οποίο ελπίζει να καταβάλει την Ελλάδα, αλλά και να έχει σημαντικά οικονομικά οφέλη από την Ευρώπη… Και αυτό δεν είναι καθόλου νέο σχέδιο. Το είχε εκφράσει εδώ και πολλά χρόνια ο αλήστου μνήμης Οζάλ… Τέλος να έχουμε υπομονή, γιατί ο αγώνας ούτε σύντομος είναι ούτε εύκολος.». Τότε, αρκετοί ήσαν αυτοί που είχαν θεωρήσει ότι όλα αυτά αποτελούσαν μιαν απαισιόδοξη –κι ελαφρώς υπερβολική– άποψη. Το κακό είναι ότι τα γεγονότα στον Έβρο μας επιβεβαίωσαν.

Όλα αυτά τα γράφουμε όχι για να «συγχαρούμε εαυτούς», αλλά για να επαναλάβουμε το: «να έχουμε υπομονή, γιατί ο αγώνας ούτε σύντομος είναι ούτε εύκολος». Γιατί μπορεί στον Έβρο να τα πήγαμε –στην κυριολεξία–εξαιρετικά, αλλά απλώς κερδίσαμε μια μάχη κι όχι τον πόλεμο, ο οποίος είναι μπροστά μας και θέλει δουλειά προκειμένου να κερδηθεί. Ας δούμε λοιπόν σε ποιους τομείς θα πρέπει να «ρίξουμε το βάρος» των προσπαθειών μας.

Εδώ, προσοχή! Οι όποιες απόψεις διατυπωθούν στη συνέχεια δεν αποτελούν προσπάθεια «ενίσχυσης» ενός κλάδου των Ενόπλων Δυνάμεων σε βάρος των άλλων. Η επίκληση για αύξηση των δαπανών γίνεται προκειμένου ο εν λόγω κλάδος να ενισχυθεί και να μεγαλώσει ( ναι, καλά διαβάσατε, να μεγαλώσει, επειδή στον τομέα που αυτός καλύπτει θα έχουμε την επόμενη σύγκρουση (η χρήση εισαγωγικών αφήνεται στη διάκρισή σας) με την Τουρκία. Ο λόγος βέβαια για το Πολεμικό Ναυτικό. Γιατί ο «καλός» μας Ερντογάν το έχει δηλώσει ξεκάθαρα, μιλώντας για τη «γαλάζια πατρίδα». Κι έχει ξεκινήσει την υλοποίησή της όχι μόνον με το «Oruç Reis» και τα γεωτρύπανα που περιφέρονται -ασκόπως- περί την Κύπρο, αλλά και με το «Σύμφωνο Τουρκίας–Λιβύης» που μπορεί να μην το αποδέχεται κανένας σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά σίγουρα μας δημιουργεί προβλήματα στον διπλωματικό τομέα.
Αν και αρεσκόμαστε να δηλώνουμε «ναυτικόν έθνος», το Πολεμικό Ναυτικό εδώ και πολλά χρόνια αποτελεί το μικρότερο κλάδο των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων. Οι λόγοι πολλοί –διαφόρων βαθμών σοβαρότητας– που οπωσδήποτε δεν είναι του παρόντος. Και άντε να δεχτούμε ότι εφόσον πρόκειται για το Αιγαίο, τα καταφέρναμε με αυτά τα μεγέθη. Όμως, όταν κάποιοι «ευφάνταστοι» και «ενθουσιώδεις» πολιτικοί μας ταγοί μιλούσαν για «ενιαία αμυντικά δόγματα» και τα τοιαύτα μεγαλεπήβολα, ξέχασαν να προχωρήσουν και στις απαιτούμενες πράξεις προκειμένου αυτά να υλοποιηθούν. Τώρα πια όμως, που έχει γίνει ευρύτερα γνωστή η ύπαρξη ζωτικών συμφερόντων μας στη ΝΑ Μεσόγειο, θέλουμε να ελπίζουμε ότι έχει γίνει αντιληπτό πως το μέσο με το οποίο αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί, είναι το Ναυτικό. Και δεν μιλάμε για «αποικιοκρατικές κι επεκτατικές τάσεις», που μπορεί κάποιοι (έχουμε ακούσει τόσα και τόσα) να μας πουν. Μιλάμε για προάσπιση των εθνικών μας συμφερόντων. Όσο κι αν αυτό ακούγεται παλιομοδίτικο.

Μπορεί με το σημερινό Ναυτικό να έχουμε την δυνατότητα να καλύψουμε κάποιες λίγες – επαναλαμβάνουμε ,κάποιες λίγες – από τις απαιτούμενες αποστολές στη ΝΑ Μεσόγειο. Κάνοντας όμως αυτό, αποδυναμώνουμε τις δυνατότητές μας στο Αιγαίο, δηλαδή κάτι που, βεβαίως, κανένας δεν θέλει να γίνει. Έτσι λοιπόν απαιτείται να γίνουν κάποια πράγματα «εδώ και τώρα».

Μπορεί οι τύπου «S» να τα πηγαίνουν ακόμα καλά, αλλά είναι γνωστό, στους πάντες, ότι ο στόλος των φρεγατών χρειάζεται ανανέωση.

Κατά πρώτον, χρειάζονται λεφτά! Τώρα, το να λέμε κάτι τέτοιο την εποχή του κορωνοϊού, είναι σαν …ανέκδοτο. Όμως οι ανάγκες είναι πιεστικές και πρέπει να γίνουν γενικότερες αναπροσαρμογές και -το σημαντικότερο- να γίνει ένα πρόγραμμα που θα τηρηθεί από όλους. Και μιλάμε για πολιτικό πρόγραμμα, καθώς το Ναυτικό έχει εδώ και αρκετό καιρό καταρτίσει τα σχετικά προγράμματα και δεν περιμένει παρά την εντολή (και τα σχετικές πιστώσεις φυσικά), για να τα ξεκινήσει.

Σύμφωνα λοιπόν με αυτά, το Ναυτικό θέλει, την επόμενη δεκαετία, να διαθέτει 12 φρεγάτες και 8 κορβέτες. Να θυμίσουμε ότι σήμερα έχει 13 φρεγάτες από τις οποίες η νεότερη –η Σαλαμίς F455– στο τέλος του χρόνου θα γίνει 22 χρονών! Και δεν μιλάμε βέβαια για τις 9 S που σαρανταρίζουν… Για τις 4 ΜΕΚΟ 200ΗΝ φυσικά έχει εγκριθεί πρόγραμμα εκσυγχρονισμού τους. Ωστόσο οι σχετικές πιστώσεις και περιορίζουν το πρόγραμμα σε έκταση και εξακολουθούν να καθυστερούν. Ως προς νέες φρεγάτες πολλά ακούγονται για τις γαλλικές Belh@rra. Σίγουρα ενδιαφέρον πλοίο και απολύτως σύγχρονο. Όμως τα προβλήματα χρηματοδότησης του προγράμματος αλλά και κάποιες «δυσκαμψίες» από την μεριά των κατασκευαστών, δεν έχουν φέρει, έως τώρα, το επιθυμητό αποτέλεσμα. Βεβαίως, την αμέσως προσεχή περίοδο αναμένεται να υπάρξει «κρούση» και εκ μέρους των ΗΠΑ, οι οποίες έχουν αποδείξει ότι γνωρίζουν αυτό που λέμε «κανόνες της αγοράς» και δρουν αναλόγως. Ως προς τις κορβέτες –που, φυσικά, δεν διαθέτει σήμερα το Ναυτικό– η περίπτωση των MMSC (Multi-Mission Surface Combatant) της Lockheed Martin, έχει πιθανότητες να υλοποιηθεί. Και επ’ αυτού πρέπει να λάβουμε υπόψη μας το ενδιαφέρον που έχει εκδηλωθεί από αμερικανικής πλευράς για τα Ναυπηγεία Ελευσίνας (ΝΒΕΕ). Κι εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι η Γερμανία, που κάποτε είχε μεγάλη εμπλοκή, δεν δείχνει σοβαρό ενδιαφέρον για ελληνικά ναυπηγικά προγράμματα.

Οι πυραυλάκατοι τύπου Super Vita κατά γενική –και διεθνή– ομολογία, θεωρούνται από τα καλύτερα εξοπλισμένα πλοία στο είδος τους.

Και καλά οι ναυπηγήσεις. Τι γίνεται με δωρεάν παραχωρήσεις πλοίων; Τίποτα! Άλλωστε οι μόνοι που κάνουν τέτοιες «δωρεές» είναι οι Αμερικανοί. Όμως, σήμερα, στο US Navy δεν περισσεύει τίποτα. Θέλοντας να αυξήσει τη δύναμη των πλοίων του, έχει ξεκινήσει πρόγραμμα εκσυγχρονισμού των αντιτορπιλικών Arleigh Burke που συμπλήρωσαν τον ελάχιστο χρόνο υπηρεσίας και, σε κάποιες περιπτώσεις, θα μπορούσαν να παραχωρηθούν. Αν και εδώ που τα λέμε –λόγω μεγέθους– δεν αποτελούν την ιδεατή λύση για εμάς. Όσο για την «πρόταση» για παραχώρηση των παροπλιζόμενων καταδρομικών Ticonderoga, ούτε ως …ανέκδοτο δεν υπάρχει. Οι «ευφάνταστοι», που τη σκέφτηκαν, ξέχασαν να υπολογίσουν ότι δύο τέτοια πλοία απαιτούν ως πλήρωμα 660 (εξακόσια εξήντα) άτομα, ήτοι όσο τέσσερις φρεγάτες! Δε νομίζουμε λοιπόν ότι αξίζει να ασχολούμαστε με θέματα …επιστημονικής φαντασίας.

Τα υποβρύχια τύπου 209/1200, όπως η εικονιζόμενη Αμφιτρίτη S117, είναι βεβαίως ακόμα καλά, αλλά «τα έχουν τα χρονάκια τους» και θα πρέπει να ετοιμάζουμε τους αντικαταστάτες τους.

Στα άλλα πλοία κρούσης, τις πυραυλακάτους, τα πράγματα είναι κάπως καλύτερα. Ιδιαίτερα, όταν παραληφθούν και οι υπ’ αριθμόν 6 και 7, τύπου Super Vita. Όμως κι εδώ πρέπει να υπάρξει νέο πρόγραμμα. Οι μεν τύπου Λάσκος (La Combattante III), μπορεί να εκσυγχρονίστηκαν πριν από 10-12 χρόνια, δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι ξεκίνησαν τον επιχειρησιακό τους βίο το 1977 (43 ετών) ! Οι δε τύπου Καβαλούδης (La Combattante IΙIb), μπορεί να άλλαξαν τα βλήματα Penguin με Harpoon, έχουν γίνει πια 40 χρονών. Και να μην μιλάμε για τις πρώην γερμανικές Klasse 148, που έχουν περάσει τα 45, και καλό είναι να τους αφαιρεθούν τα βλήματα προκειμένου να χρησιμοποιούνται ως κανονιοφόροι. Γιατί, τέτοιες εποχές, δεν είναι για να παροπλίζουμε πλοία.
Στα υποβρύχια η κατάσταση είναι κάπως αντίστοιχη. Τα τέσσερα τύπου 214 και ο αναβαθμισμένος Ωκεανός S118, βεβαίως και μας δίνουν «το πάνω χέρι». Τουλάχιστον επί του παρόντος, αν και η προμήθεια των τορπιλών DM2A4 Seehecht καθυστερεί απαράδεκτα. Όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα τρία 209/1100/ Neptune I (Νηρεύς S111, Πρωτεύς S113 και Τρίτων S112) που εκσυγχρονίστηκαν-αναβαθμίστηκαν την δεκαετία του 1990, δηλαδή -κατά περίπτωση- πριν από 27 έως 20 χρόνια, κοντεύουν τον μισό αιώνα! Είναι, με άλλα λόγια, μουσειακό είδος. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα τρία 209/1200, δηλαδή τα Ποσειδών S116, Αμφιτρίτη S117 και Πόντος S119 που έχουν πια σαρανταρίσει και πρέπει να αρχίσουν να αποσύρονται. Εδώ θα πρέπει να θυμόμαστε ότι υπάρχει μια σύμβαση, από το 2009, που μιλάει για ναυπήγηση δύο υποβρυχίων τύπου 214 στα Ναυπηγεία Σκαραμαγκά (ΕΝΑΕ). Όμως, πρώτα και πάνω απ’ όλα, να θυμόμαστε ότι, για να αναστηθεί αυτό το πρόγραμμα, θα πρέπει αφενός να λυθεί το πρόβλημα των ΕΝΑΕ κι αφετέρου να ξυπνήσει η ThyssenKrupp Marine Systems. Κι αυτό το δεύτερο είναι το δύσκολο…

Οι κανονιοφόροι είναι οι ακρίτες των θαλάσσιων συνόρων μας και απασχολούνται συνεχώς. Συνεπώς, η ενίσχυσή τους είναι αναγκαία.

Τα πλοία επιτήρησης, μέχρι να ξεσπάσει η τελευταία μεταναστευτική κρίση, εθεωρούντο σαν «β΄ κατηγορίας». Τώρα πια –και, ως συνήθως, «κατόπιν εορτής»– αντιληφθήκαμε ότι μόνον τέτοια δεν είναι. Για την ακρίβεια, αποτελούν την πρώτη γραμμή άμυνας και, συνεπώς, πρέπει να δέχονται την αντίστοιχη προσοχή μας. Γιατί, εκτός των άλλων, είναι πλοία που βρίσκονται «σε αποστολή» συνεχώς. Αυτό, σε απλά ελληνικά, μεταφράζεται στο ότι τα 6 παράκτια περιπολικά και οι 2 κανονιοφόροι τύπου Asheville, πρέπει να αντικατασταθούν αμέσως. Αν θέλουμε να «φυλάμε επαρκώς τα θαλάσσια σύνορά μας», όπως λένε και οι ταγοί μας.

Ως προς τα πλοία της Διοίκησης Αμφιβίων Δυνάμεων, τα μεν 5 αρματαγωγά, προς το παρόν, ανταποκρίνονται πλήρως στα καθήκοντά τους, αν και η χρήση τους δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως «η ενδεδειγμένη». Απλό παράδειγμα η χρησιμοποίησή τους ως «τόποι φιλοξενίας» ή «μεταφορικά μέσα» για τους μετανάστες. Τα αρματαγωγά έχουν ένα πολύ συγκεκριμένο έργο, εξίσου σημαντικό με τα άλλα πλοία του Στόλου. Δεν είναι, για να «βουλώνουν τρύπες». Αυτά γίνονταν σε άλλες –πολύ παλιές εποχές– που οι ανάγκες στην Άμυνα δεν ήσαν τόσο πιεστικές. Ως προς τα 3 αερόστρωμνα –Πλοία Ταχείας Μεταφοράς κατά την επίσημη ορολογία– μπορεί προς το παρόν να ανταποκρίνονται στα καθήκοντά τους, αλλά θα πρέπει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε την αντικατάστασή τους. Είναι πια 15-20 χρονών και ο κατασκευαστής τους σίγουρα δεν τα προγραμμάτιζε να ξεπεράσουν την 25ετία. Την λύση την έχουν δώσει οι Αμερικανοί με τα τύπου catamaran (expeditionary fast transport τα χαρακτηρίζουν) που σαφώς έχουν πετύχει. Το δικό μας Πολεμικό Ναυτικό τα γνωρίζει, καθώς τέτοια πλοία μας επισκέπτονται συχνά. Άλλωστε είναι και ευρύτερα γνωστά, καθώς ένα μεγάλο ποσοστό των συγκοινωνιών στο Αιγαίο γίνεται με αντίστοιχου τύπου πλοία.

Ο Κύκνος Ρ198 (στη φωτογραφία, σε τακτική συντήρηση) εντάχθηκε στο Πολεμικό Ναυτικό ως Τορπιλάκατος στις 25 Φεβρουαρίου 1967. Την περίοδο 1984–1988 έγινε ανακατασκευή του στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας, όπου αλλάχθηκαν οι μηχανές του και ο οπλισμός του. Μετά την επανένταξή του άρχισε να χρησιμοποιείται ως πλοίο επιτήρησης των ανατολικών θαλασσίων συνόρων στο Αιγαίο. Το 2002 χαρακτηρίστηκε ως Παράκτιο Περιπολικό. Μετά από τόσα χρόνια χρήσης δεν είναι καιρός να παροπλιστεί;

Για τα 4 ναρκοθηρευτικά της Διοίκησης Ναρκοπολέμου τι να πούμε; Μπορεί να είναι καλά πλοία, αλλά ο αριθμός τους είναι σαφέστατα ανεπαρκής. Χρειάζονται τουλάχιστον άλλα τόσα. Και εδώ οι λύσεις είναι μάλλον εύκολες. Απλώς θα πρέπει να ασχοληθούμε.

Αφήσαμε για το τέλος τα 3 – μεγάλα – πλοία ανεφοδιασμού ή Πλοία Γενικής Υποστήριξης (ΠΓΥ), όπως τα ονομάζουν. Και το ζήτημα δεν είναι βέβαια ο Προμηθεύς Α374, αλλά ο Αλιάκμων Α470 και ο Αξιός Α464, που είναι 55 (πενήντα πέντε) χρονών! Σαφέστατα κι έχουν ξεπεράσει τα όριά τους. Όσο για τα δύο πλοία που αποτελούν δωρεές προς το Ναυτικό κι έχουν επίσης πάρει τον χαρακτηρισμό ΠΓΥ είναι μεν πολύ χρήσιμα και θα έχουν ευρύτατη χρήση, σίγουρα όμως δε μπορούν να εκτελέσουν τις αποστολές ανεφοδιασμού, όπως τα υπάρχοντα. Η μόνη λύση «στον ορίζοντα» φαίνεται να είναι κάποια πλοία ανεφοδιασμού που αρχίζει να παροπλίζει τώρα το US Navy. Ο λόγος για τα τύπου Henry J. Kaiser τα οποία μπορεί να είναι μεγάλα, αλλά οπωσδήποτε μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες του Ναυτικού. Όχι μόνον του δικού μας αλλά και συμμαχικών τόσο στο Αιγαίο, όσο και στη ΝΑ Μεσόγειο. Θα πρέπει, βεβαίως, να τα ζητήσουμε.

Να αναφερθούμε όμως και στα εναέρια μέσα. Για τα ελικόπτερα AB212 ASW, δεν έχουμε να πούμε παρά μόνον το ότι πετούν είναι ένα θαύμα! Για τα 11 S-70 Aegean Hawk, πρέπει να επιταχυνθούν οι διαδικασίες για την FOS (Follow On Support). Όπως και να επιταχυνθεί η υλοποίηση της συμφωνίας με τις ΗΠΑ για την προμήθεια των 4 MH-60R Seahawk. Τώρα, για τα P-3 Orion και το πανάκριβο πρόγραμμα εκσυγχρονισμού τους, τι να πούμε; Είμαστε στο έλεος της ΕΑΒ και του υπουργείου Οικονομικών που την έχει «υπό την σκέπην του».

Αυτά ως προς τον εξοπλισμό, γιατί ένα εξίσου σημαντικό πρόβλημα υπάρχει με τις εγκαταστάσεις στην στεριά και, κατά κύριο λόγο γι’ αυτές, την Κρήτη. Γιατί αν ο Ναύσταθμος Σαλαμίνας τα καταφέρνει, ο αντίστοιχος στη Σούδα χρειάζεται δουλειά –πολλή δουλειά– προκειμένου να είναι σε θέση να ανταποκριθεί στους μελλοντικούς αμυντικούς μας σχεδιασμούς. Εδώ να θυμίσουμε ότι ο Ναύσταθμος Κρήτης λειτούργησε ως η κύρια βάση του Ναυτικού από τα τέλη του 1958 έως τις αρχές του 1968. Εκεί ελλιμενιζόταν τουλάχιστον το 60% των πλοίων του Στόλου. Αυτό σταμάτησε μετά το «Κίνημα του Βασιλιά», τον Δεκέμβριο του 1967. Τότε η Χούντα συγκέντρωσε όλα τα πλοία στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας «προκειμένου να τα ελέγχει» και η Σούδα άρχισε να χρησιμοποιείται ως επισκευαστική βάση. Δυστυχώς, οι κατοπινές κυβερνήσεις και –το χειρότερο– οι ηγεσίες του Ναυτικού, έμειναν προσκολλημένες σ’ αυτό το «δόγμα». Τώρα πια, επειδή τα δεδομένα έχουν κάνει εμφανέστατη την στρατηγική αξία της Κρήτης ακόμα και στους πιο άσχετους, θα πρέπει το ΥΕΘΑ και το Ναυτικό να αποφασίσουν τη μεγάλη κίνηση. Να γίνει δηλαδή ο Ναύσταθμος Κρήτης αν όχι η κύρια, τουλάχιστον ισοδύναμη βάση, με το Ναύσταθμο Σαλαμίνας.

Η Κέρκυρα L182 εντάχθηκε στο Ναυτικό το 2005 και, μαζί με τα όμοιά της πλοία, έφερε επανάσταση στις αμφίβιες επιχειρήσεις στο Αιγαίο. Γι’ αυτό θα πρέπει, εγκαίρως, να αντικατασταθεί, προκειμένου να μην υπάρξουν κενά.

Ασφαλώς, όσο εύκολα λέγεται αυτό, άλλο τόσο δύσκολα μπορεί να υλοποιηθεί. Πρώτα απ’ όλα, χρειάζεται να γίνει εκσυγχρονισμός των εγκαταστάσεων, αλλά και δημιουργία νέων. Να γίνουν οικήματα για το προσωπικό καθώς στην περιοχή, για διάφορους λόγους, οι διαθέσιμες κατοικίες για ενοικίαση και λίγες είναι και τα νοίκια πανάκριβα. Πού θα βρεθούν τα χρήματα; Εδώ, θα πρέπει οι αρμόδιοι, δηλαδή η κυβέρνηση, να ασχοληθούν ιδιαίτερα με τις ελληνοαμερικανικές σχέσεις και να ανταποκριθούν στα «κελεύσματα των καιρών». Γιατί οι Αμερικανοί θέλουν πολύ μια σημαντική βάση στην Ανατολική Μεσόγειο και η Κρήτη είναι το ιδεώδες σημείο. Ας αφήσουμε λοιπόν κατά μέρος τις ιδεοληψίες και τις προκαταλήψεις και ας αντιμετωπίσουμε τα πράγματα με ρεαλισμό. Οι συγκυρίες μας ευνοούν. Ας τις εκμεταλλευτούμε. Ο κ. Ερντογάν …κάνει ό,τι μπορεί προς αυτήν την κατεύθυνση, πόσο όμως θα «αντέξει» κι αυτός; Τι χρειάζεται δηλαδή να αντιληφθούν οι ταγοί μας; Δεν καταλαβαίνουν ότι μια σημαντική αμερικανική αεροναυτική βάση στην Σούδα μόνον οφέλη μπορεί να προσφέρει στην Ελλάδα; Και, φυσικά, θα πρέπει να έχουμε πάντα υπόψη μας ότι οι Αμερικανοί δεν τα θέλουν δωρεάν όλα αυτά. Είναι έτοιμοι να πληρώσουν. Και μάλιστα καλά. Τι περιμένουμε;

Πέρα όμως από την Σούδα θα πρέπει να σκεφτούμε ότι υπάρχουν και άλλα σημεία της Κρήτης –ιδιαίτερα στη νότια και την ανατολική πλευρά της– όπου πρέπει να δημιουργήσουμε παρόμοιες βάσεις. Η ενεργοποίηση του αεροδρομίου στο Τυμπάκι και η επέκταση των ναυτικών εγκαταστάσεων στο Κυριαμάδι, είναι άκρως χαρακτηριστικές περιπτώσεις.

Βέβαια, το να μιλάμε για επεκτάσεις και αυξήσεις δαπανών σε μια εποχή παγκόσμιας οικονομικής κρίσης λόγω κορωνοϊού –COVID-19 αν προτιμάτε – ακούγεται εκτός πραγματικότητας. Όμως θα πρέπει να «το χωνέψουμε» ότι χρειάζονται ριζικές αλλαγές προκειμένου να «πούμε γεια» στη μιζέρια μας, μόλις περάσει η μπόρα και να δημιουργήσουμε εμείς τις εξελίξεις. Αλλιώς…