Του Διπλωματικού

Η Ρωσία εισέβαλε εν τέλει στην Ουκρανία, παραβιάζοντας κάθε έννοια διεθνούς δικαίου, προκαλώντας μεγάλα κύματα προσφύγων και ανυπολόγιστες υλικές καταστροφές. Χωρίς, λοιπόν, να είναι ακόμη γνωστό το τέλος αυτής της κρίσεως, καλόν είναι να αναλογισθούμε δύο πράγματα : α) πώς φθάσαμε έως εδώ, και β) τι να περιμένομε τις επόμενες εδομάδες. Κάποιες σκέψεις :

Α. Η συνεχής επέκταση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς

Το 1949, τα ιδρυτικά τα ιδρυτικά μέλη του ΝΑΤΟ ήταν 12. Όταν έπεσε το Τείχος του Βερολίνου (1989), τα μέλη του ήταν 16 (Ελλάς, Τουρκία, Γερμανία, Ισπανία). Κι όταν διεξήγοντο οι διαπραγματεύσεις για την επανένωση της Γερμανίας (1990), οι Ρώσοι υποστηρίζουν ότι είχαν λάβει διαβεβαιώσεις ότι το ΝΑΤΟ δεν επρόκειτο να επεκταθεί ‘’not an inch further to the east’’.

Αλλά η διαβεβαίωση αυτή ουδέποτε έλαβε την μορφή κάποιου γραπτού κειμένου. Tην αρνείται η Δύση (αν μη τι άλλο με την συνεχή διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς ανατολάς), ως μηδέποτε δοθείσα. Την επικαλείται η Ρωσία, η οποία αισθάνεται ότι η Δύση την έχει παραπλανήσει και εμπαίξει σε ζητήματα ζωτικής σημασίας για την ίδια. Σήμερα, υπάρχουν ήδη πολλά τεκμήρια από αυτόπτες μάρτυρες, τα οποία πιστοποιούν ότι οι ρωσικές απόψεις δεν στερούνται βάσεως[1].

Οι ανησυχίες της Μόσχας για την ασφάλειά της εξεφράσθησαν αναλυτικά το 2007 στη ∆ιάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου, όταν ο Πρόεδρος Putin έκανε λόγο για εξαπάτηση της χώρας του από τη ∆ύση, αλλά τα ρωσικά παράπονα δεν είχαν καμμία απήχηση στα δυτικά ώτα.

Οι ανησυχίες της Μόσχας για την ασφάλειά της  εξεφράσθησαν αναλυτικά το 2007 στην Διάσκεψη Ασφαλείας του Μονάχου. Τότε ο Πρόεδρος Putin έκανε λόγο για εξαπάτηση της χώρας του από την Δύση, αλλά τα ρωσικά παράπονα δεν είχαν καμμία απήχηση στα δυτικά ώτα. Αντιθέτως, στην Διάσκεψη Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι (2008), συνεφωνήθη να ενταχθούν στην Συμμαχία Γεωργία και Ουκρανία[2].

Όλοι γνωρίζουν την συνέχεια στην Γεωργία (Αύγουστος 2008) και τις μετέπειτα σφοδρές πολιτικές κρίσεις στην Ουκρανία, οι οποίες κατέληξαν στην προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία (2014).

Με διαδοχικές διευρύνσεις από το 1999, το ΝΑΤΟ έχει σήμερα 30 κράτη-μέλη και τίθενται κάποια ερωτήματα :

Πρώτον, μέχρι πού επιθυμεί να επεκτείνεται το ΝΑΤΟ και για ποιόν λόγο; Δεύτερον, η Δύση οραματίζεται, άραγε, ολόκληρη την Ευρώπη στο ΝΑΤΟ, ολόκληρη πλην Ρωσίας; Τρίτον, αντιλαμβάνεται, άραγε, κανείς ότι με τέτοιου είδους ενέργειες η Ρωσία αισθάνεται απειλούμενη και υποχρεούται να αντιδράσει; Τέταρτον, πώς ενισχύεται η ασφάλεια της Ευρώπης όταν καλούνται να γίνουν μέλη της Συμμαχίας κράτη όπως η Γεωργία, ή γίνονται μέλη κράτη όπως το Μαυροβούνιο;

Μετά τις αποφάσεις της συνόδου κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι, τον Απρίλιο του 2008, για τη διεύρυνση της Συμμαχίας, όλοι γνωρίζουν τις εξελίξεις στη Γεωργία (πάνω), τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, και τις μετέπειτα σφοδρές πολιτικές κρίσεις στην Ουκρανία, οι οποίες κατέληξαν στην προσάρτηση της Κριμαίας, με τους στρατιώτες …άνευ διακριτικών, από τη Ρωσία (κάτω) το 2014.

Ως προς το τελευταίο ερώτημα, αξίζει να επισημανθεί ότι το άρθρο 10 του Βορειοατλαντικού Συμφώνου (1949) προβλέπει ότι μέλη του ΝΑΤΟ δύνανται να καταστούν και άλλα ευρωπαϊκά κράτη, τα οποία εις θέσιν να προαγάγουν τις αρχές αυτής της Συμμαχίας και να συνεισφέρουν στην ασφάλεια της περιοχής του Βορείου Ατλαντικού[3]. Εδώ γεννώνται δύο ακόμη ερωτήματα :

Πρώτον, είναι η Γεωργία ευρωπαϊκό κράτος ; Δεύτερον, πώς συνεισφέρει, άραγε, το Μαυροβούνιο (μέλος από το 2017) στην ασφάλεια της περιοχής του Βορείου Ατλαντικού με ένοπλες δυνάμεις συνολικού αριθμού 2.400 ανδρών, ελλιπώς εξοπλισμένων ;

Μέχρι σήμερα η Δύση δεν έχει δείξει καμμία διάθεση να κατανοήσει (όχι να αποδεχθεί) τις ανησυχίες της Ρωσίας. Θα πρέπει να συνεκτιμηθεί, αν μη τι άλλο, ότι οι Ρώσοι καλώς ή κακώς διέπονται από ένα σύνδρομο περικυκλώσεως και εισβολών εκ δυσμών (Ναπολέων, Α’ Παγκόσμιος, Χίτλερ). Η Ουκρανία έχει καταστεί εμμονή σε όσους παροικούν το Κρεμλίνο, ως η ατελείωτη πεδιάδα από την οποία προέρχονται οι εισβολείς.

Β. Οι βασικές αρχές της γεωπολιτικής (ζώνες επιρροής, ζωτικός χώρος) ισχύουν και σήμερα

Η γεωπολιτική είναι η αντίληψη της γεωγραφίας για πολιτικούς σκοπούς και η γεωστρατηγική είναι το τι επιβάλλεται να γίνει βάσει της γεωγραφίας. Ο ανταγωνισμός δύο ή και περισσοτέρων κρατών για την επικράτηση ή επιρροή τους σε μία δεδομένη περιοχή εκκινεί από την γεωπολιτική και μεταφράζεται πρακτικά σε γεωστρατηγική.

Είναι ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος, στο οποίο το κέρδος του ενός ισοδυναμεί με ζημία του άλλου. Ένα τέτοιο παίγνιο διαδραματίζεται στην Ουκρανία μετά την διάλυση της ΕΣΣΔ και το κόστος του επωμίζεται ο λαός της.

Θα έπρεπε να γνωρίζει η Δύση την ιστορία της Ουκρανίας, την γεωγραφική εξέλιξη της επικρατείας της, την μεγάλη παρουσία συμπαγών ρωσικών (όχι απλώς ‘’ρωσόφωνων’’) πληθυσμών στην επικράτειά της και την σημασία της για την Ρωσία.

Πώς συνεισφέρει, άραγε, το Μαυροβούνιο (μέλος του ΝΑΤΟ από το 2017) στην ασφάλεια της περιοχής του Βορείου Ατλαντικού με ένοπλες δυνάμεις συνολικού αριθμού 2.400 ανδρών, ελλιπώς εξοπλισμένων; Στις φωτογραφίες, ο γ.γ. της Συμμαχίας Γ. Στόλτενμπεργκ με τον τότε πρόεδρο της χώρας Φ. Βουγιάνοβιτς και η τελετή ανάρτησης της σημαίας του νέου μέλους.

Δεν θα ήταν ποτέ δυνατόν η Ρωσία να δεχθεί να απωλέσει την Ουκρανία, ούτε να την εγκαταλείψει. Αλλά η Δύση είτε δεν κατανοεί τα δεδομένα, ή θεωρεί ότι δύναται να νικήσει σε ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος με έπαθλο την Ουκρανία (και θύμα τον λαό της). Έτσι, λοιπόν, επιστρατεύεται η Πολιτική Ανατολικής Γειτονίας της ΕΕ[4] και η διπλωματική γοητεία της κας Vctoria Nuland, Βοηθού Υφυπουργού Εξωτερικών (Assistant Secretary of State) για Ευρωπαϊκές και Ευρασιατικές Υποθέσεις, η οποία στις αρχές του 2014 περιπατεί στην πλατεία Maidan του Κιέβου με τον νυν Πρέσβυ των ΗΠΑ στην Αθήνα (τότε Πρέσβυ στο Κίεβο), μοιράζοντας μπισκότα και υποσχέσεις, εξωθώντας τους Ουκρανούς κατά της κυβερνήσεως Yanukovych και αναφωνώντας από τηλεφώνου ‘’F@ck the EU’’.

Όλα αυτά είναι προφανώς σύμφωνα με την Σύμβαση της Βιέννης για τις διπλωματικές σχέσεις, τον Χάρτη του ΟΗΕ, την Τελική Πράξη του Ελσίνκι και πολλά άλλα. Η αντίδραση της Ρωσίας εκπλήσσει τότε τους πάντες. Με συνοπτικές διαδικασίες η Ρωσία προσαρτά την Κριμαία (Μάρτιος 2014).

Η Δύση κατελήφθη εξ απήνης διότι ουδείς ανέμενε τέτοιου είδους ενέργειες από την Μόσχα. Η Δύση είχε προσπαθήσει πολύ με αμερικανικές ‘’διευκολύνσεις’’ και ευρωπαϊκές ‘’υπεργολαβίες’’ να ‘’ανατάξει’’ το Κίεβο ώστε να στραφεί προς την Δύση (βλ. την συνέντευξη του Πρόεδρου Obama στον F. Zakaria, CNN, 1 Φεβρουαρίου 2015 και ομότιτλο άρθρο στην Α&Δ, τεύχος Μαρτίου 2015). Το γεγονότα στην Κριμαία υπερέβησαν τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις της[5].

Η ∆ύση δεν έχει δείξει καμμία διάθεση να κατανοήσει (όχι να αποδεχθεί) τις ανησυχίες της Μόσχας, αλλά θα πρέπει να συνεκτιμηθεί ότι οι Ρώσοι, καλώς ή κακώς, διέπονται από σύνδρομο περικυκλώσεως εκ δυσμών λόγω του Ναπολέοντα, του Α’ Παγκοσμίου Πολέ- μου και του Χίτλερ(φωτογραφία) και ότι η Ουκρανία έχει καταστεί εμμονή, σε όσους παροικούν το Κρεμλίνο, ως η ατελείωτη πεδιάδα από την οποία προέρχονται οι εισβολείς.

Προ πολλού ο Ρώσος Πρόεδρος είχε εκφράσει τις απόψεις της για την χώρα αυτή, ότι είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα, αποτελείται από ρωσικά εδάφη, κλπ. Αλλά φαίνεται πως κανείς δεν αξιολόγησε σοβαρά τις απόψεις του. Άραγε, είναι δυνατόν να πιστεύει κανείς ότι θα ηδύνατο η Ρωσία να αποξενωθεί από την Ουκρανία, ή πάλι να αποκοπεί από την Σεβαστούπολη και την Μαύρη Θάλασσα;

Κάποιοι ισχυρίζονται ότι η Ρωσία λειτουργεί με όρους παρελθόντων αιώνων, ότι σήμερα πλέον δεν υπάρχουν διαχωριστικές γραμμές, ή σφαίρες/ζώνες επιρροής.

Αλλά τίθεται το ερώτημα τι να εννοεί, άραγε, η κα Federica Mogherini, Υψηλή Εκπρόσωπος της ΕΕ, το 2018 όταν λέγει στους Ευρωπαίους Πρέσβεις :

‘’In the Balkans, it is today very clear that the EU is the point of reference. And let me say to all those that fear other powers being more and more present in the region: whenever we are present in the region, there is no space for others.[6]’’

Εάν τα λεγόμενά της δεν αφορούν ζώνες ή σφαίρες επιρροής, τότε τι αφορούν ;

Γ. Η εισβολή

Από τα τέλη Νοεμβρίου 2021, η Ρωσία είχε αρχίσει να συγκεντρώνει δυνάμεις στα σύνορα με την Ουκρανία με αποτέλεσμα να εκφράζονται φόβοι για μεγάλης εκτάσεως εισβολή στην χώρα αυτή. Εγένοντο πολλές διπλωματικές προσπάθειες για να διαπιστωθεί τι ακριβώς επιδιώκει η Ρωσία. Η Μόσχα διαβεβαίωνε έως και την παραμονή της επιθέσεως στην Ουκρανία ότι δεν πρόκειται να εισβάλλει. Είχε μάλιστα επιδώσει στον Αμερικανό Πρέσβυ (15 Δεκεμβρίου) δύο σχέδια συμφωνιών, μία με το ΝΑΤΟ και μία με τις ΗΠΑ, με τις οποίες ζητούσε εγγυήσεις ασφαλείας και την γραπτή διαβεβαίωση ότι η Ουκρανία δεν θα γίνει ποτέ μέλος του ΝΑΤΟ. Υποτίθεται πως μία διαπραγμάτευση είχε αρχίσει, ασχέτως του αν οι πρώτες απαντήσεις της Δύσεως δεν ήταν αρεστές στην Ρωσία. Υποτίθεται ότι η διπλωματία είχε ακόμη λόγο, αν κρίνει κανείς από τον από τηλεοράσεως διάλογο του Ρώσου Προέδρου με τον Υπουργό του επί των Εξωτερικών (14 Φεβρουαρίου).

Η συνέχεια είναι γνωστή. Διάγγελμα του Ρώσου Προέδρου την 21η Φεβρουαρίου, με το οποίο αναγνωρίζεται η ‘’ανεξαρτησία’’ των ελεγχομένων από φιλορώσους αντάρτες περιοχών, και νέο διάγγελμα την 25η, με το οποίο ανακοινώνεται η εισβολή στην Ουκρανία.

Όταν γράφονται αυτές οι γραμμές, δεν είναι ακόμη σαφής ο αντικειμενικός σκοπός των ρωσικών ‘’τεχνικών’’ στρατιωτικών επιχειρήσεων. Να απαλλαγεί η Ουκρανία από μία κυβέρνηση ‘’ναρκομανών και ναζιστών’’ και να αποστρατιωτικοποιηθεί, όπως λέγει ο Ρώσος Πρόεδρος (βλ. διάγγελμά του, 24 τρέχοντος), ή πάλι να την σβήσει από τον χάρτη και να την προσαρτήσει στην Ρωσία ; Πολιορκώντας την χώρα από ξηρά, θάλασσα και αέρα όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοικτά. Ο στόχος να παραμείνει η Ουκρανία εκτός ΝΑΤΟ έχει προ πολλού επιτευχθεί.

Όπως προκύπτει, πάντως, από την γεωγραφία της εισβολής, δεν είναι πλέον απίθανο η Ρωσία να θέλει να διχοτομήσει την Ουκρανία, ενσωματώνοντας στην επικράτειά της όλες τις περιοχές ανατολικά του Δνείπερου και έως την Μαύρη Θάλασσα, αποκόπτοντας εν πολλοίς την Ουκρανία από την πρόσβασή της σε αυτήν και εξασφαλίζοντας μία εδαφική συνέχεια ρωσικού εδάφους με την Κριμαία.

Η βοηθός υφυπουργός Εξωτερικών για Ευρωπαϊκές και Ευρασιατικές Υποθέσεις, Victoria Nuland, στις 10 ∆εκεμβρίου 2013, στην πλατεία Maidan του Κιέβου, με τον νυν Πρέσβυ των ΗΠΑ στην Αθήνα (τότε Πρέσβυ στο Κίεβο) J. Pyatt.

Ο ανηλεής βομβαρδισμός με δεκάδες αμάχους νεκρούς, το πλήθος των σημείων από τα οποία επιτίθενται οι Ρώσοι προκαλούν την αγανάκτηση. Αλλά δεν είναι μόνον αυτά. Τα λεχθέντα από τον Ρώσο Πρόεδρο στα δύο τελευταία διαγγέλματά του, το παραλήρημα του πρώτου, η γλώσσα του σώματος και η έκφραση των οφθαλμών του δημιουργούν αρκετά ερωτηματικά για την πνευματική διαύγεια του κ. Putin και την κατάσταση του αμέσου περιβάλλοντός του. Πόσο μάλλον όταν ο κ. Putin αποφασίζει να τεθούν οι αποτρεπτικές πυρηνικές δυνάμεις της χώρας του σε συναγερμό ή εκτοξεύονται απειλές κατά της Σουηδίας και Φινλανδίας, ή πάλι η Πρεσβεία της Ρωσίας στην Αθήνα καλεί όλους ‘’και ιδιαίτερα τους πολύ υψηλά ιθύνοντες, πολιτικούς και πολιτειακούς παράγοντες, βουλευτές, κομματικά στελέχη, υπουργεία, ΜΜΕ, διάφορους παπαγάλους και άλλους, που τόσο βιάστηκαν χθες να κατηγορήσουν για όλα τη Ρωσία (όπως πάντα), να συνέλθουν και να αναλάβουν τις ευθύνες τους, …’’… (ανακοίνωση 27 Φεβρουαρίου). Η Κρεμλινολογία θα ανθήσει.

Δ. Πρώτα συμπεράσματα

Είναι άγνωστο πώς θα τερματισθεί αυτή η κρίση, η οποία προμηνύεται να διαρκέσει επί μακρόν, ακόμη κι αν ο πόλεμος τερματισθεί αύριο το πρωί. Αλλά υπάρχουν αρκετά στοιχεία για κάποιες σκέψεις :

α) Η Ρωσία έχει καταστεί πλέον μία αναξιόπιστη και απρόβλεπτη δύναμη, η οποία διαθέτει και πυρηνικά όπλα, και δεν υπολογίζει απώλειες.

β) Κανένα δυτικό κράτος δεν προτίθεται να αποστείλει στρατεύματα στην Ουκρανία. Οι ΗΠΑ έσπευσαν εγκαίρως να αποσύρουν στρατιωτικούς συμβούλους και εκπαιδευτές. Με καθυστέρηση κάποια δυτικά κράτη αποστέλλουν πολεμικό υλικό. Δεν υπάρχει καλύτερη απόδειξη πως στην Ουκρανία δεν απειλούνται ζωτικά συμφέροντα της Δύσεως.

γ) Εντυπωσιάζει η σθεναρή και ηρωϊκή αντίσταση των Ουκρανών κατά του Ρώσου εισβολέα καθώς και η απόφαση του Ουκρανού Προέδρου κ. Zelensky (πρώην κωμικού ηθοποιού) να παραμείνει στο Κίεβο και να μην καταφύγει στην Δύση, όπως του επροτάθη. Απεναντίας, καλεί τον λαό του να κατασκευάσει βόμβες Molotov και μοιράζει όπλα για αγώνα κατά του εισβολέα. Αποδομεί το ρωσικό αφήγημα ότι ‘’οι Ουκρανοί είναι Ρώσοι χωρίς να το ξέρουν’’.

Τα λεχθέντα από τον Ρώσο Πρόεδρο στα δύο τελευταία διαγγέλματά του, το παραλήρημα του πρώτου, η γλώσσα του σώματος και η έκφραση των οφθαλμών του δημιουργούν αρκετά ερωτηματικά για την πνευματική διαύγεια του κ. Putin και την κατάσταση του αμέσου περιβάλλοντός του.

Ό,ποια κι αν είναι η κατάληξη αυτού του πολέμου (περί πολέμου πρόκειται), το μόνο βέβαιο είναι ότι ο Ρώσος Πρόεδρος δεν θα δύναται πλέον να ισχυρίζεται ότι ‘’Ρώσοι και Ουκρανοί είναι ένας λαός’’, ως έχει γράψει σε περυσινό του άρθρο[7].

δ) Οι σχέσεις της Δύσεως με την Ρωσία έχουν πλήρως διαρραγεί και η διπλωματία δεν έχει πλέον κανένα λόγο. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν και την αναξιοπιστία της Ρωσίας, την απόσταση μεταξύ λόγων και πράξεων του Κρεμλίνου, το εγγύς μέλλον είναι πολύ ζοφερό.   

Ας μην λησμονείται ότι η Ρωσία έχει ζητήσει και την μη ανάπτυξη δυνάμεων σε κράτη της ανατολικής Ευρώπης, πέραν των όσων υπήρχαν την 27η Μαΐου 1997, δηλαδή την ημέρα υπογραφής της Ιδρυτικής Πράξεως, η οποία διέπει μέχρι σήμερα τις σχέσεις ΝΑΤΟ-Ρωσίας. Θα επανέλθει, άραγε ;

ε) Το διακύβευμα για την διεθνή τάξη πραγμάτων είναι πολύ μεγάλο για την Ρωσία, την Δύση, αλλά και τον Ειρηνικό, όπου καιροφυλακτεί η Κίνα για να αντλήσει ‘’διδάγματα’’ (βλ. Νότιο Κινεζική Θάλασσα, Ταϊβάν, κλπ.) και να διαπιστώσει τα όρια των δυτικών (βλ. αμερικανικών) επιλογών κατά της Μόσχας, οι οποίες, τηρουμένων των αναλογιών θα ηδύναντο να εφαρμοσθούν και στην περίπτωση δικών της στρατιωτικών ενεργειών.

ς) Ας μην επικρατεί η επιλεκτική μνήμη. Όσα συμβαίνουν σήμερα στην Ουκρανία έχουν συμβεί και αλλού με την ευθύνη ή και την ανοχή της Δύσεως. Ας μην ξεχνούμε την Κύπρο, η οποία δεν είναι το μοναδικό παράδειγμα.

ζ) Τέλος, η Δύση απέτυχε να προσεγγίσει την Ρωσία και να την αντιμετωπίσει ως εταίρο. Η Ρωσία πλέον έχει στραφεί προς την Κίνα και η σύμπραξη των δύο στα διεθνή ζητήματα Έχει πείσει να ομονοήσει μαζί της, αλλά κατόρθωσε να την καταστήσει έναν εν δυνάμει εχθρό.

Η Ρωσία έχει καταστεί πλέον μία αναξιόπιστη και απρόβλεπτη δύναμη, η οποία διαθέτει και πυρηνικά όπλα, και δεν υπολογίζει απώλειες.

* * *

Ο Μιθριδάτης, ένδοξος και κραταιός, μεγάλων πόλεων ο κύριος, κάτοχος ισχυρών στρατών και στόλων… λίαν σπανίως βρίσκεται ο εταίρος του προγόνου του ο ευγενής, που εγκαίρως με την λόγχην γράφει στο χώμα επάνω το σωτήριον Φεύγε Μιθριδάτα’’ (Κ. Π. Καβάφη, Εν πορεία προς την Σινώπην, 1928).

[1] Bλ. ενδεικτικά τα απομνημονεύματα του Βρετανού Πρέσβεως στην Μόσχα Rodric Braithwaite, Across the Moscow River: The World Turned Upside Down, 2002.

[2] ‘’NATO welcomes Ukraine’s and Georgia’s Euro-Atlantic aspirations for membership in NATO.  We agreed today that these countries will become members of NATO’’ (παρ. 23, 3 Απριλίου 2008).

 [3] Άρθρο 10 : ‘’The Parties may, by unanimous agreement, invite any other European State in a position to further the principles of this Treaty and to contribute to the security of the North Atlantic area to accede to this Treaty….’’.

[4]Η Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας απεφασίσθη το 2003 και διακρίνεται σε Ανατολική και Νότιο Γειτονία. Στην Ανατολική περιλαμβάνονται έξι κράτη, στα οποία η ΕΕ φιλοδοξεί να μεταλαμπαδεύσει τα ιδεώδη της (Αζερμπαϊτζάν, Αρμενία, Γεωργία, Λευκορωσία, Μολδαβία, Ουκρανία). Εξ αυτών μόνον η Λευκορωσία δεν έχει ‘’frozen conflicts’’, ενώ ‘’θερμές’’ συγκρούσεις έχουν συμβεί και συμβαίνουν σε τρία εξ αυτών…

[5] Bλ. και το άρθρο του Αμερικανού Καθηγητή Διεθνών Σχέσεων John Mearsheimer, Why the Ukrainian crisis is the West’s fault, Foreign Affairs, July-August 2014, Stephen Walt, Liberal illusions caused the Ukrainian crisis, Foreign Policy, January 19, 2022.

[6] Βλ. Speech by HR/VP Mogherini at the annual EU Ambassadors Conference 2018, 9 Μαρτίου 2018.

[7] Βλ. Vl. Putin, On the Historical Unity of Russians and Ukrainians, 12 July 2021.