Του Γιώργου Ξ. Πρωτόπαπα

Εκτελεστικός Διευθυντής Κέντρου Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων (www.kedisa.gr)

 

Το ζήτημα των Σκοπίων επανήλθε και κυριαρχεί στην επικαιρότητα, προκαλώντας αντιπαλότητα μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης για το αν θα περιλαμβάνεται στη νέα ονομασία παράγωγο του όρου «Μακεδονία». Ταυτόχρονα, η υβριδική διπλωματία της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ δεν φαίνεται να αποδίδει: – α) διότι το γειτονικό κρατίδιο της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας (ΠΓΔΜ) δεν εγκαταλείπει στην ουσία τον αλυτρωτισμό του και -β) γιατί η κυβερνητική πολιτική για σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό και χρήση του όρου «Μακεδονία» προκάλεσε λαϊκή οργή που εκφράστηκε με την οργάνωση συλλαλητηρίων.

Οι ιδιαιτερότητες της ΠΓΔΜ, η πυριτιδαποθήκη των δυτικών Βαλκανίων, οι παρεμβάσεις και οι περίεργες συμμαχίες μεγάλων δυνάμεων και περιφερειακών δρώντων συνθέτουν ένα πολύπλοκο σκηνικό. Η ελληνική κυβέρνηση, από την πλευρά της, οφείλει να επαγρυπνεί, να παρακολουθεί στενά τις εξελίξεις, να συνομιλεί, αλλα να μην επισπεύδει να «κλείσει» το Σκοπιανό.

Η παρούσα ανάλυση προσεγγίζει το θέμα της ονομασίας των Σκοπιών μέσω τριών παραμέτρων: των σημείων–σταθμών στις σχέσεις Ελλάδας και ΠΓΔΜ, των διαχρονικών λαθών της ελληνικής διπλωματίας και των γεωπολιτικών συσχετισμών όπως διαμορφώνονται με βάση τα συμφέροντα Ουάσιγκτον, Μόσχας και Άγκυρας. 

Σημεία- σταθμοί

Η ελληνική εξωτερική προς τη ΠΓΔΜ καθορίστηκε από τις ακόλουθες τρεις φάσεις: την απόφαση του Συμβουλίου Πολιτικών Αρχηγών (1992), την Ενδιάμεση Συμφωνία (Interim Accord) Ελλάδας – ΠΓΔΜ (1995) και το βέτο της κυβέρνησης των Αθηνών στη Συνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ (2008). Μια  ανΗσυντομη παράθεσή τους κρίνεται επιτακτική, καθώς μας εισάγει στο σκεπτικό με το οποίο ενέργησαν οι ελληνικές κυβερνήσεις, αλλά και στο αντίστοιχο των ηγεσιών της ΠΓΔΜ και αν εργάστηκαν για την απομάκρυνση του αλυτρωτισμού. Συγκεκριμένα:

  • Το Συμβούλιο των Πολιτικών Αρχηγών του 1992 που έγινε υπό τον πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Καραμανλή αποφάσισε να απορρίψει κάθε ονομασία που θα περιέχει τη λέξη «Μακεδονία» ή παράγωγά της και το «πακέτο Πινέιρο».
  • Η Ενδιάμεση Συμφωνία Ελλάδας- ΠΓΔΜ του 1995 που ορίζει αμοιβαία εγγύηση των κοινών συνόρων, αλλαγή εθνικού συμβόλου και σημαίας της ΠΓΔΜ και πρόβλεψη διαπραγματεύσεων για το όνομα. Αξίζει να επιστήσουμε την προσοχή στο Άρθρο 7 που αναφέρεται στην εξομάλυνση των διμερών σχέσεων, καθότι αποθαρρύνεται κάθε εχθρική και προπαγανδιστική κρατική ή ιδιωτική πρωτοβουλία.
  • Στη Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ, στο Βουκουρέστι, του 2008. Ο τότε πρωθυπουργός Κώστας Καραμανλής έθεσε βέτο στην ένταξη της ΠΓΔΜ στην Ατλαντική Συμμαχία και δήλωσε «ναι» σε μια μελλοντική σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό, για όλες τις χρήσεις.

Ωστόσο οι κυβερνήσεις των Σκοπίων έπραξαν τα δέοντα για την απαλοιφή του αλυτρωτισμού; Η προσεκτική ανάγνωση της πολιτικής της ΠΓΔΜ για το θέμα της ονομασίας εμφανίζει στοιχεία που κάθε άλλο παρά δείχνουν ότι το γειτονικό κρατίδιο απαρνείται τις αλυτρωτικές του θέσεις που έχουν κύριο στόχο να οικειοποιηθούν τη Μακεδονία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Να αναφερθούμε, πρώτα, στο Σύνταγμα της ΠΓΔΜ που εμπεριέχει αλυτρωτικές αναφορές ακόμα και στην πιο πρόσφατή του αναθεώρηση, του 2011. Το Άρθρο 3 προσδιορίζει τα σύνορα της ΠΓΔΜ ως «απαραβίαστα» και αναφέρει ότι τα σύνορα μπορεί να αλλάξουν μόνο σε συμφωνία με το σύνταγμα. Το Άρθρο 49 αποτελεί άλλη μια σαφή απόδειξη αλυτρωτικών τάσεων καθώς αναφέρει ρητά ότι η «Δημοκρατία φροντίζει για το καθεστώς και τα δικαιώματα των προσώπων που ανήκουν στη Μακεδονικό Λαό στις γειτονικές χώρες, και τους Μακεδόνες ομογενείς, βοηθώντας την πολιτισμική ανάπτυξη και προωθώντας τους δεσμούς τους. Η Δημοκρατία φροντίζει για τα πολιτιστικά, οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα των πολιτών της στο εξωτερικό».

Μια άλλη προσπάθεια στρέβλωσης της ελληνικότητας της Μακεδονίας αποτελεί η δίτομη «Στρατιωτική Ιστορία της Μακεδονίας» που εκδόθηκε το 2004 τόσο στη σερβοκροατική διάλεκτο, όσο και στην αγγλική γλώσσα. Είναι ένα συγγραφικό έργο 784 σελίδων που εμπεριέχει 136 χάρτες με το «μακεδονικό κράτος» και με την τακτική της «μακεδονικής φάλαγγας» .

Η οικειοποίηση της ιστορίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου έγινε σημαία και της κυβέρνησης Νίκολα Γκρούεφσκι με την εφαρμογή του σχεδίου «Σκόπια 2014» για την εγκατάσταση μεγαλεπήβολων μνημείων και μεγαλοπρεπών κτισμάτων που «αναδεικνύουν την ιστορική ταυτότητα της «Μακεδονίας». Η σημερινή κυβέρνηση του πρωθυπουργού Ζόραν Ζάεφ έχει στόχο να σβήσει το «μακεδονικό» πνεύμα από την ψευδοιδεολογία που εκπέμπει το σχέδιο Γκρουέφσκι. Όμως οι αλυτρωτικές πολιτικές δεν απαλείφονται με την απομάκρυνση των αγαλμάτων του «Σκόπια 2014», ούτε με την  αλλαγή  του ονόματος του αεροδρομίου «Μέγας Αλέξανδρος» των Σκοπίων και της εθνικής οδού.

Ελληνική διπλωματία

Η κυβέρνηση του πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα επιδιώκει να επιλύσει το θέμα της ονομασίας των Σκοπιών, λαμβάνοντας υπόψη και το γεγονός πως η Ουάσιγκτον επιθυμεί την ένταξή τους στην Ατλαντική Συμμαχία. Η κυβέρνηση της Αθήνας επενδύει σε μια νέα μορφή υβριδικής διπλωματίας, παράλληλων δομών με στόχο την επιρροή αναδεικνύοντας το ρόλο προσωπικοτήτων, των ad hoc συναντήσεων, τη διπλωματία των πόλεων, τη χρήση του διαδικτύου, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των ΜΜΕ. Ο Αλέξης Τσίπρας, ο Ζόραν Ζάεφ, ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης και ακόμα ο πρόεδρος της Σερβίας Αλεξάντερ Βούτσιτς και ο υπουργός Εξωτερικών της Σερβίας Ίβιτσα Ντάτσιτς αποτελούν μέρος του πλαισίου του συγκεκριμένου μηχανισμού για τον επηρεασμό των εξελίξεων.

Η υβριδική διπλωματία περιλαμβάνει τη συνεργασία μεταξύ κρατικών και μη κρατικών φορέων σε ένα δίκτυο διπλωματίας που περιλαμβάνει παραδοσιακούς διπλωμάτες, κυβερνήσεις, κοινωνία των πολιτών, ΜΚΟ, επιχειρήσεις, διεθνείς οργανισμούς και άλλους φορείς. Η υβριδική διπλωματία ασχολείται και με τους πολλαπλούς υβριδισμούς στον διπλωματικό τομέα, συμπεριλαμβανομένων των διπλωματικών πρακτικών που συνδυάζουν την επικοινωνία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Όμως η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ φαίνεται να δυσκολεύεται να κατανοήσει τις τάσεις που επηρεάζουν τους γεωπολιτικούς συσχετισμούς των Δυτικών Βαλκανίων. Η κυβέρνηση δεν εισήγαγε νέα δεδομένα στη διαπραγμάτευση για το Σκοπιανό. Η παρουσία του μεσολαβητή Μάθιου Νίμιτς παραπέμπει σε άλλες εποχές. Φαίνεται να μπερδεύονται οι ιστορικοί περίοδοι. Άλλες ήταν οι γεωπολιτικές ισορροπίες του 1992, του 2008 και άλλες της τωρινής περιόδου του 2018.

Ωστόσο όλες οι ελληνικές κυβερνήσεις έχουν διαπράξει διαχρονικά λάθη και παραλείψεις τα οποία μας έχουν οδηγήσει στο σημερινό αδιέξοδο. Τα λάθη και οι παραλείψεις μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

(α) στην όψιμη λογική του εθνικο-πατριωτικού εθνικισμού από φορείς που δεν είχαν σχέση με το υπουργείο Εξωτερικών (ΥΠΕΞ),

(β) στις ανεπαρκείς αναλύσεις του ΥΠΕΞ που δεν κατάφεραν να συλλάβουν την πραγματική διάσταση του προβλήματος,

(γ) στην υποκρισία κάποιων συμβούλων, οι οποίοι στο εξωτερικό αποκαλούσαν τα Σκόπια με το όνομα «Μακεδονία»,

(δ) στη μη ενδυνάμωση των σχέσεων με τις πανεπιστημιακές κοινότητες των Σκοπίων και με το κύριο σώμα των διανοουμένων τους,

(ε) στις ανούσιες προσωπικές επαφές αξιωματούχων και κυβερνητικών φορέων με τους ομολόγους των Σκοπίων που δεν διαπραγματεύτηκαν κάτι σημαντικό,

(στ) στην έλλειψη μιας αποτελεσματικής ελληνικής επικοινωνιακής στρατηγικής για την ονομασία -γεγονός που έδωσε την ευκαιρία στα Σκόπια να οργανώσουν μια καλύτερη προπαγάνδα για την προώθηση του ονόματός «Μακεδονία»,

(ζ) στην έλλειψη μιας πολυκομματικής επιτροπής για διαχείριση κρίσιμων εθνικών θεμάτων με μια κοινή γραμμή από κυβέρνηση και αντιπολίτευση.

Γεωπολιτικοί συσχετισμοί

Η διαπραγμάτευση μεταξύ της Ελλάδας και της ΠΓΔΜ για την ονομασία επεκτείνεται και εκτός των στενών διμερών σχέσεων. Ένα αφανή ρόλο ενδέχεται να διαδραματίζουν γεωπολιτικοί συσχετισμοί και υπόγειες συμμαχίες μεγάλων και περιφερειακών δρώντων που στήνουν το «δικό τους «παιχνίδι» στην ασταθή περιοχή των Δυτικών Βαλκανίων

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ρωσία ανταγωνίζονται για επιρροή στα Δυτικά Βαλκάνια με την πρώτη να επιδιώκει να εντάξει την ΠΓΔΜ στις ευρωατλαντικές δομές και τη δεύτερη να προσπαθεί να το αποτρέψει. H εξίσωση των γεωπολιτικών συσχετισμών περιλαμβάνει και την Τουρκία του Ταγίπ Ερντογάν που έχει αυξήσει σε σημαντικό βαθμό την παρουσία της στα Βαλκάνια, με τη δικαιολογία ότι προασπίζει τα δικαιώματα των μουσουλμάνων πολιτών και των μειονοτήτων.

Η Ουάσιγκτον, γνωρίζοντας τις ιδιαιτερότητες των Δυτικών Βαλκανίων (εθνοτικές μειονότητες, πόλεμοι, εδαφικές διεκδικήσεις) επενδύει στην ομοσπονδοποίηση των κρατιδίων. Η ΠΓΔΜ και το Κοσσυφοπέδιο αποτελούν μία από τις προτεραιότητές της αμερικάνικης εξωτερικής πολιτικής με στόχο την ένταξη τους στο ΝΑΤΟ. Ο πληθυσμός των Σκοπίων αποτελείται από δυο κύριες πληθυσμιακές ομάδες, τους Σλάβους (64%) και τους Αλβανούς (25%). Παράλληλα, το Κοσσυφοπέδιο πληθυσμιακά κυριαρχείται από Αλβανούς και έχει και σερβική μειονότητα. Η δολοφονία του μετριοπαθή Σέρβου πολιτικού του κρατιδίου Όλιβερ Ιβάνοβιτς είναι μια απτή απόδειξη πώς μπορεί η «πυριτιδαποθήκη» των Δυτικών Βαλκανίων ανά πάσα στιγμή να «τιναχτεί στον αέρα». Η δολοφονία του μπορεί να προκαλέσει ένα νέο κύκλο βίας μεταξύ των Αλβανών και της σερβικής μειονότητας και να διαταράξει την επιφανειακή ηρεμία.

Η Μόσχα, από την πλευρά της, επιθυμεί να εκτρέψει τα δύο κρατίδια από την ένταξη στο ΝΑΤΟ και στις ευρωπαϊκές δομές. Η ρωσική διπλωματία εκμεταλλεύεται τις εθνοτικές εντάσεις που, αν γίνουν ανεξέλεγκτες, ενδέχεται να προκαλέσουν αναβίωση των συγκρούσεων του παρελθόντος. Η Μόσχα φαίνεται να επιδιώκει να ενωθούν όλοι οι Σέρβοι σε ένα έθνος, ώστε να δημιουργηθεί μια νέα σημαντική δύναμη κοντά στη καρδιά της Ευρώπης που θα ανατρέψει τα στρατηγικά οφέλη που αποκόμισαν η Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ από τη διάσπαση της Γιουγκοσλαβίας.

Ένας ακόμα σημαντικός δρων είναι η Τουρκία που εφαρμόζει το «νεο-οθωμανικό» δόγμα της στα δυτικά Βαλκάνια. Η Αλβανία, το Κοσσυφοπέδιο, οι ισλαμικοί πληθυσμοί της Βοσνίας- Ερζεγοβίνης και των Σκοπίων βρίσκονται στο στόχαστρο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Η Άγκυρα εξυπηρετείται από μια ενοποίηση των αλβανικών περιοχών (Μεγάλη Αλβανία) διότι θα μπορεί, με τους μοχλούς πίεσης που διαθέτει, να τις ελέγχει και να επηρεάζει σε ένα βαθμό τις εξελίξεις της ευρύτερης περιοχής. Η Ελλάδα θα βρεθεί σε δύσκολη θέση και θα νιώθει να απειλείται (τουρκική διείσδυση στη Θράκη). Οι υπόγειες συμμαχίες αποτελούν άλλη μια παράμετρο των γεωπολιτικών ισορροπιών και, αν τα συμφέροντα Άγκυρας-Μόσχας ταυτιστούν, τότε ακόμα και ένα πολύ μικρό σλαβικό κρατίδιο με το παράγωγο «Μακεδονία» θα αποτελέσει πρόβλημα για την Ελλάδα, καθώς τα σύνορα των Δυτικών Βαλκανίων θα προσδιοριστούν εκ νέου.

Συμπεράσματα

Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ εμφανίζει μια «αχίλλειο πτέρνα» στη διαχείριση του Σκοπιανού, καθώς δεν πείθει ότι μπορεί να διαπραγματευτεί ένα κρίσιμο εθνικό θέμα με βάση το ιστορικό, την ιδεολογία και τις κυβερνητικές επιλογές της. H υβριδική διπλωματία της κυβέρνησης του Αλέξη Τσίπρα για το Σκοπιανό είχε σκοπό να τηρήσει ίσες αποστάσεις, αλλά γύρισε «μπούμερανγκ» καθώς το συγκεκριμένο ζήτημα παραπέμπει σε ένα σύστημα διαφορετικών εξισώσεων με άγνωστές μεταβλητές.

Ταυτόχρονα, η μαζική συμμετοχή στα μεγάλα συλλαλητήρια για το Μακεδονικό κατέστησε σαφές ότι η πλειοψηφία των Ελλήνων πολιτών απορρίπτει τη σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό και τη θεωρεί πράξη προδοσίας, σοβαρής αμφισβήτησης της ιστορίας του Ελληνισμού και της κληρονομιάς του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ένα άλλο συμπέρασμα είναι ότι το συλλαλητήριο στη Θεσσαλονίκη έδειξε, εκτός από τη σημειολογία του, ότι η συντριπτική πλειοψηφία της ελληνικής «διαδικτυακής γνώμης» είναι κατά των τελεσίγραφων και δεν επιθυμεί να «κλείσει» το Σκοπιανό εξαιτίας των ξένων πιέσεων με τελικό στόχο την ένταξη της ΠΓΔΜ στο ΝΑΤΟ.  Η αναφορά του ονόματος Μακεδονία αγγίζει τις πιο ευαίσθητες χορδές του ελληνικού λαού και τον προβληματίζει στο μέγιστο βαθμό. Τα συλλαλητήρια εκφράζουν μια νέα Ελλάδα που διεκδικεί και πάλι την εθνική της περηφάνια. Παράλληλα η φωνή του λαού μπορεί να διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση των διπλωματικών διαπραγματεύσεων, αν η κυβέρνηση εξετάσει το πολιτικό κόστος.

Η κυβέρνηση της Αθήνας θα πρέπει να τηρήσει μια στάση αναμονής και να μην πιέσει καταστάσεις, αφού η ΠΓΔΜ είναι εκείνη που έχει το σοβαρό πρόβλημα, καθώς επιδιώκει να ενταχθεί στο ΝΑΤΟ. Ο κυβερνητικός συνασπισμός του Ζόραν Ζάεφ με τα αλβανικά κόμματα ισορροπεί σε τεντωμένο σκοινί και δοκιμάζει την αντοχή του. Οι Αλβανοί, σε αντίθεση με τους Σλάβους, δεν ενδιαφέρονται για την ονομασία «Μακεδονία», καθώς δεν έχει καμία επίδραση στην ταυτότητά τους και στα εθνικά τους συμφέροντα.