Του Πέτρου Τασιού

-Διεθνολόγος με ειδίκευση στην αμερικανική εξωτερική πολιτική-

Στη φωτογραφία: Πρωταρχική πρόκληση για τις ΗΠΑ αποτελεί η διαχείριση των σχέσεων ανάμεσα στα κέντρα ισχύος και, κυρίως, της γεωστρατηγικής τριάδας Ευρώπης-Κίνας-Ρωσίας που αποτελεί το πιο σημαντικό τρίγωνο ισχύος στην Ευρασία.

Συμπληρώθηκαν δυο χρόνια από την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία. Ενός πολέμου που εντάσσεται στον ανταγωνισμό των Μεγάλων Δυνάμεων στη διεθνή σκακιέρα στο υπό διαμόρφωση, ρευστό και συγκρουσιακό πολυπολικό κόσμο. Στο ανταγωνιστικό αυτό πλαίσιο, η πρωταρχική πρόκληση για τις ΗΠΑ είναι η διαχείριση των σχέσεων ανάμεσα στα κέντρα ισχύος. Κυρίως της γεωστρατηγικής τριάδας Ευρώπης-Κίνας-Ρωσίας που αποτελεί το πιο σημαντικό τρίγωνο ισχύος στην Ευρασία. Ενώ οι χώρες της Ε.Ε. έχουν ευθυγραμμιστεί σχεδόν απόλυτα με τις ΗΠΑ, η Ρωσία και η Κίνα εντείνουν τις προσπάθειες τους υπέρ της δραστικής ανακατανομής της παγκόσμιας επιρροής. Η αντιμετώπιση των δυο εν λόγω αναθεωρητικών δυνάμεων είναι ο βασικός άξονας της αμερικανικής υψηλής στρατηγικής που θεμελιώνεται στο δόγμα της «διπλής ανάσχεσης» (double containment), δηλαδή της «λανθάνουσας ανάσχεσης» για την Κίνα και «λανθάνουσας περικύκλωσης» για τη Ρωσία.

Στην στρατηγική έναντι της Ρωσίας υπάρχουν δύο θεωρήσεις στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, οι οποίες εφαρμόστηκαν στην περίπτωση της Ουκρανίας.

Πρώτη σχολή σκέψης

ΗΠΑ-Ρωσία Vs Κίνα

Η πρώτη θεώρηση εδράζεται στη θεμελιακή αφετηρία ότι η Ρωσία, ανεξάρτητα από το πολιτικό σύστημα, τον εκδημοκρατισμό, και τα ανθρώπινα δικαιώματα, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του παγκόσμιου συστήματος ασφάλειας. Χωρίς αυτήν δεν μπορεί να υπάρξει σταθερότητα και ειρήνη στην Ευρασία και γι’ αυτό απαιτείται ένα επίπεδο συνεννόησης, όπου οι ανησυχίες της θα λαμβάνονται υπόψη. Ένας ενδεχόμενος αποκλεισμός της Ρωσίας από την Ευρώπη βλάπτει περισσότερο τη Δύση από την Ρωσία. Δεδομένης της γεωμετρικής ανόδου της Κίνας, που αποτελεί τον πιο σημαντικό στρατηγικό ανταγωνιστή των ΗΠΑ, η Ρωσία χρειάζεται σε πρώτη φάση να αδρανοποιηθεί στο πλαίσιο του σινοαμερικανικού ανταγωνισμού ισχύος. Τελικός σκοπός είναι η τελευταία να οδηγηθεί, όσο το δυνατόν, σε μια διαδικασία στρατηγικής ευθυγράμμισης με την Ουάσιγκτον που θα συντελέσει κομβικά στην έκβαση της σύγκρουσης με την Κίνα. Ο Χένρι Κίσινγκερ, λαμβάνοντας υπόψη τα σταθερά σημεία τριβής μεταξύ Κίνας και Ρωσίας στη Σιβηρία και στην Κεντρική Ασία, ενστερνίστηκε την προσέγγιση αυτή ως θιασώτης της ισορροπίας δυνάμεων. Η θεώρηση αυτή εκφράστηκε στην διάρκεια της διακυβέρνησης του Ντόναλντ Τραμπ.

Ο Χένρι Κίσινγκερ (δεξιά), λαμβάνοντας υπόψη τα σταθερά σημεία τριβής μεταξύ Κίνας και Ρωσίας στη Σιβηρία και στην Κεντρική Ασία, ενστερνίστηκε, ως θιασώτης της ισορροπίας δυνάμεων, την προσέγγιση της αδρανοποίησης της Ρωσίας. Η θεώρηση αυτή εκφράστηκε στη διάρκεια της διακυβέρνησης του Ντόναλντ Τραμπ (αριστερά). Η φωτογραφία χρονολογείται από το 2007 σε κοινωνική εκδήλωση στη Νέα Υόρκη.

Η Ουκρανία ως ουδέτερο κράτος 

Το ανωτέρω πλαίσιο αναγνωρίζει εν μέρει τις αντιλήψεις της Ρωσίας (ως χώρας με «αυτοκρατορικό» παρελθόν) σε θέματα ασφάλειας και λαμβάνει υπόψη το ιστορικό υπόβαθρο της ρωσο-ουκρανικής σύγκρουσης. Όμως, δεν αποδέχεται τη στρατηγική εργαλειοποίηση, τα στρατιωτικά μέσα, και την εισβολή της Ρωσίας. Ο πόλεμος θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί στο πλαίσιο της προληπτικής διπλωματίας και της εξισορρόπησης συμφερόντων. Σε αυτή την προσέγγιση εντάσσεται και η πρόταση για μια ουδέτερη Ουκρανία που δεν θα ενταχθεί στο ΝΑΤΟ, λειτουργώντας ως «κράτος-μαξιλάρι» (buffer state) μεταξύ Δύσης και Ρωσίας. Η κριτική που ασκήθηκε επικεντρώθηκε στο ότι η προεδρία του Τζο Μπάιντεν, με την πολιτική της, εξώθησε ουσιαστικά τη ρωσική εισβολή, δημιούργησε στρατηγικές αντιστάσεις στην ηγεμονία των ΗΠΑ (αντισυσπειρώσεις) μέσω ματαίωσης στόχων από τις χώρες πρώτης γραμμής του Παγκόσμιου Νότου (Βραζιλία, Ινδία, Σαουδική Αραβία κ.α.) και εξανάγκασε τους δύο μεγάλους αντιπάλους τους (Κίνα και Ρωσία) να ενωθούν. Η ένωση αυτή δημιουργεί στην Ευρασία μια ενιαία γεωπολιτική οντότητα (ΥπερΑσία) με χαρακτηριστικά υπερδύναμης. Με τη διεθνή σταθερότητα να κλυδωνίζεται συθέμελα, ο Χένρι Κίσινγκερ είχε δηλώσει το 2022: «βρισκόμαστε στο χείλος του πολέμου με τη Ρωσία και την Κίνα για θέματα που εν μέρει δημιουργήσαμε εμείς, χωρίς να έχουμε καμία αντίληψη για το πώς θα τελειώσει αυτό ή το πού υποτίθεται ότι θα οδηγήσει».

Πολιτικός Ρεαλισμός, Τζακσονισμός, Ρεπουμπλικάνοι 

Η πρώτη αυτή θεώρηση εντάσσεται στην σχολή του πολιτικού ρεαλισμού όπου οι διεθνείς σχέσεις εξετάζονται υπό το πρίσμα της παγκόσμιας κατανομής ισχύος και των συγκρούσεων συμφερόντων σε γεωστρατηγικό και γεωοικονομικό επίπεδο. Το εθνικό συμφέρον καθορίζει τις επιλογές και τις προτεραιότητες στις διεθνείς υποθέσεις και όχι οι κανόνες του δικαίου ή οι ηθικές αξίες. Ο πολιτικός ρεαλισμός εκφράζεται, σε μεγάλο βαθμό, από την τζακσονική σχολή, όπου δίνεται μικρότερη σημασία στους διεθνείς θεσμούς και στο διεθνές δίκαιο. Οι τζακσονικοί προκρίνουν την υλοποίηση στόχων μέσω μονομερών και αποφασιστικών μέτρων όταν απαιτείται, ενώ εναντιώνονται σε παρεμβατικές επιλογές εφόσον δεν διακυβεύονται άμεσα ζωτικά συμφέροντα. Οι απόψεις τους έχουν ισχυρά λαϊκά ερείσματα στο συντηρητικό κομμάτι της αμερικανικής κοινωνίας, κυρίως, της ενδοχώρας (μεσο-δυτικών πολιτειών), και εκπορεύονται από το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα.

Ο Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι υποστήριξε εμφατικά το πλαίσιο σύμφωνα με το οποίο οι ΗΠΑ πρέπει να αντιμετωπίσουν τη Μόσχα από θέση ισχύος με ένα συνδυασμό κινήτρων για συνεργασία και ετοιμότητα για αντιπαράθεση μαζί της.

Δεύτερη σχολή σκέψης

ΗΠΑ Vs Κίνα-Ρωσία 

Η δεύτερη θεώρηση στο αμερικανικό σύστημα λήψης αποφάσεων πηγάζει από τη διαχρονική στρατηγική περικύκλωσης της Ρωσίας και την αποφυγή σύζευξης της Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης, αποτρέποντας το ενδεχόμενο δημιουργίας μιας νέας ευρασιατικής δύναμης. Η εδραίωση της ειρήνης και η ύπαρξη ενός λειτουργικού συλλογικού συστήματος ασφάλειας προϋποθέτουν τη συμβίωση με τη Ρωσία ως πραγματικό δημοκρατικό και ευρωπαϊκό «μετα-αυτοκρατορικό» εθνικό κράτος, με κάποια μορφή σύνδεσης ή έστω συνεννόησης με την διατλαντική κοινότητα. Για ηθικούς λόγους, η εκδυτικοποίηση της κοινωνίας, ο πολιτικός εκσυγχρονισμός, και η πρόοδος στα ανθρώπινα δικαιώματα συνιστούν προϋποθέσεις, ώστε η Ρωσία να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της γεωστρατηγικής τριάδας στην Ευρασία μαζί με την Ευρώπη και την Κίνα. Ο Ζμπίγκνιου Μπρζεζίνσκι υποστήριξε εμφατικά το συγκεκριμένο πλαίσιο σύμφωνα με το οποίο οι ΗΠΑ πρέπει να αντιμετωπίσουν τη Μόσχα από θέση ισχύος με ένα συνδυασμό κινήτρων για συνεργασία και ετοιμότητα για αντιπαράθεση μαζί της. Η αλλαγή του status quo της Κίνας, από στρατηγικό εταίρο σε ανταγωνιστή, όρισε ένα νέο διακύβευμα: την εξισορρόπηση της σινικής ανόδου. Ως συνέπεια, το δόγμα της «διπλής ανάσχεσης» έναντι Ρωσίας και Κίνας αποτέλεσε τον κεντρικό άξονα της αμερικανικής στρατηγικής στο νέο πολυπολικό κόσμο που αναδυόταν. Η θεώρηση αυτή υλοποιήθηκε, κυρίως, μέσω της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ στα δυτικά σύνορα της Ρωσίας από τις προεδρίες των Μπιλ Κλίντον και Τζορτζ Ο. Μπους.

Η εδραίωση της ανανεωμένης εκδικητικής Ρωσίας και της αναθεωρητικής Κίνας ανέδειξε τα όρια της λειτουργικότητας του ανασχετικού δόγματος. Ο ταυτόχρονος ανταγωνισμός με δύο αντιπάλους ισχυρούς πόλους προϋποθέτει διαρκείς πόρους και διοχέτευση σημαντικών δυνάμεων: συνδυασμό προληπτικών πολέμων, επιλεκτικών δεσμεύσεων, και εξωχώριων εξισορροπήσεων. Η βασική απειλή είναι πλέον η Κίνα και επειδή ο διμέτωπος αγώνας δείχνει ατελέσφορος, η Ρωσία χρειάζεται να συρρικνωθεί, όταν το επιτρέψουν οι διεθνείς συγκυρίες. Αυτό θα συμβεί με την αποκοπή της Ρωσίας από την Ευρώπη, στρέφοντάς την στην Κίνα.

Οι συνεργατικές και ταυτόχρονα ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών δίνουν τη δυνατότητα στην Κίνα, λόγω της υπεροχής της σε όλους τους δείκτες ισχύος, να επιβάλλει τους όρους σύμπλευσης με τη Ρωσία που, σε βάθος χρόνου, θα την αποδυναμώσουν σε τέτοιο βαθμό, ώστε τελικά να την αφομοιώσουν. Ένας θανάσιμος εναγκαλισμός. Με αυτόν τον τρόπο, οι ΗΠΑ θα έχουν να αντιμετωπίσουν μόνο την Κίνα. Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι η ευκαιρία για την επίτευξη του σκοπού αυτού. Οι ΗΠΑ και η Δύση συνολικά δε θα μπορούσαν να παραμείνουν αμέτοχες στην απειλή της ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας.

Η αλλαγή του status quo της Κίνας, από στρατηγικό εταίρο σε ανταγωνιστή, όρισε ένα νέο διακύβευμα: την εξισορρόπηση της σινικής ανόδου. Ως συνέπεια, το δόγμα της «διπλής ανάσχεσης» έναντι Ρωσίας και Κίνας αποτέλεσε τον κεντρικό άξονα της αμερικανικής στρατηγικής στο νέο πολυπολικό κόσμο που αναδυόταν. Στη φωτογραφία, οι πρόεδροι Σι Τζινπίνγκ και Β. Πούτιν, στο Κρεμλίνο, το Μάρτιο του 2023.

Η Ουκρανία ως αναλώσιμο κράτος

Υπό αυτό το πλαίσιο, ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος επιτάσσει την τήρηση μιας αυστηρής πολιτικής απέναντι στη Μόσχα που θα την αποσυνδέσει αρχικά από την Ευρώπη και θα την απομονώσει από τον υπόλοιπο κόσμο. Αντί να διεκδικεί έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στα Βαλκάνια, στην Ανατολική Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή, και στη Νοτιοανατολική Ασία, να εκλιπαρεί για την ευνοϊκή μεταχείρισή της από την Ουάσιγκτον. Βασική πεποίθηση, όσων υποστηρίζουν την άποψη αυτή, είναι ότι η παρούσα διεθνής συγκυρία προσφέρει μια ιστορική ευκαιρία για τη συρρίκνωση της Ρωσίας σε τέτοιο βαθμό, ώστε να πάψει να αποτελεί πρόβλημα για τη Δύση. Η καθολική αμερικανική υποστήριξη στην Ουκρανία έχει ως στόχο την κατατριβή της Ρωσίας και τη δημιουργία προηγούμενου, ώστε οι αντίπαλοι των ΗΠΑ, κυρίως η Κίνα, να αντιληφθούν ότι υπάρχει δυνατότητα υπεράσπισης των ζωτικών αμερικανικών συμφερόντων και των συμμάχων τους με κάθε μέσο και οποιοδήποτε τίμημα. Η οικονομική και στρατιωτική βοήθεια προς το Κίεβο είναι επένδυση για την αμερικανική εθνική ασφάλεια.

Φιλελεύθερος Ιδεαλισμός, Ουιλσονισμός, Δημοκρατικοί 

Η συγκεκριμένη πολιτική επιλογή, από την κυβέρνηση του Τζο Μπάιντεν, εκφράζει τη σχολή του φιλελεύθερου ιδεαλισμού με το διαχωρισμό μεταξύ αυταρχικών και δημοκρατικών κρατών. Σύμφωνα μ’ αυτήν, η δημοκρατία, οι διεθνείς θεσμοί, και η οικονομική αλληλεξάρτηση μπορούν να διατηρήσουν τη συνεργασία και την ειρήνη μεταξύ των κρατών. Ένας οικουμενικός ηθικός κώδικας αξιών δύναται να ρυθμίσει το διεθνές σύστημα. Κατεξοχήν εκφραστής του φιλελεύθερου ιδεαλισμού είναι ο ουιλσονισμός που είναι η κυρίαρχη τάση στην αμερικανική εξωτερική πολιτική. Σύμφωνα με την ουιλσονική σχολή, η εδραίωση της παγκόσμιας ειρήνης στηρίζεται στην εξάπλωση της δημοκρατίας, στην ανάπτυξη του ελεύθερου εμπορίου, και στη συλλογική ασφάλεια. Τα δημοκρατικά ιδεώδη, η οικονομική αλληλεξάρτηση, και οι πολυμερείς διεθνείς θεσμοί λειτουργούν συνεκτικά μεταξύ των κρατών, ρυθμίζοντας το διεθνές σύστημα. Τα λαϊκά ερείσματα του ουιλσονισμού στην αμερικανική κοινωνία βρίσκονται κυρίως στις τάξεις των κεντροαριστερών φιλελευθέρων που γεωγραφικά συγκεντρώνονται ως επί το πλείστον στις πολιτείες της Ανατολικής Ακτής. Εκφράζεται, σχεδόν καθολικά, στους κόλπους του κόμματος των Δημοκρατικών.

Η θεώρηση της «διπλής ανάσχεσης», έναντι της Μόσχας και του Πεκίνου, υλοποιήθηκε, κυρίως, μέσω της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ στα δυτικά σύνορα της Ρωσίας από τις προεδρίες των Μπιλ Κλίντον (αριστερά) και Τζορτζ Ο. Μπους (δεξιά).

Η Ουκρανία καθορίζει την έκβαση

Διανύοντας το τρίτο έτος του πολέμου, το μόνο ασφαλές συμπέρασμα είναι ότι η Κίνα έχει ωφεληθεί, αποτελώντας το μεγάλο κερδισμένο με τα έως τώρα δεδομένα. Πρωτίστως, γιατί έχει προβεί σε μια ανισομερή στρατηγική συμμαχία με τη Ρωσία, όπου κεφαλαιοποιεί συγκριτικά πολλά περισσότερα από όσα δίνει. Η Ρωσία έχει αποδυναμωθεί, δρώντας περισσότερο ως Περιφερειακή, παρά ως Μεγάλη Δύναμη. Ταυτόχρονα οι ΗΠΑ, απασχολώντας σημαντικό μέρος της διπλωματίας τους και διοχετεύοντας οικονομικούς και στρατιωτικούς πόρους στο θέατρο της Ουκρανίας, καταναλώνουν δυνάμεις, αδυνατώντας να επικεντρωθούν στο βαθμό που απαιτείται στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού.

Η τελική έκβαση του πολέμου, η διευθέτηση που (πιθανώς) θα προκύψει για το καθεστώς της Ουκρανίας, βάσει μιας διεθνούς συμφωνίας, και ο βαθμός αποδυνάμωσης ή ενίσχυσης των δύο Μεγάλων Δυνάμεων (ΗΠΑ και Ρωσίας) σε τοπικό, περιφερειακό και παγκόσμιο επίπεδο, απόρροια της διένεξης στην περιοχή όπου εφάπτονται τα τρία γεωγραφικά υποσυστήματα της ευρασιατικής περιμέτρου (Rimland), θα κρίνουν, εν πολλοίς, αν η κυρίαρχη θεώρηση, η οποία μετουσιώθηκε πολιτικά έναντι της Ρωσίας, υπήρξε η ενδεδειγμένη στρατηγική για τις ΗΠΑ. Η σχέση βραχυπρόθεσμων, μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμών οφελών, έναντι των αντίστοιχων ζημιών για τις ΗΠΑ, είναι το πραγματικό κριτήριο για την ορθότητα των επιλογών των στρατηγιστών τους. Tο «ταμείο» θα γίνει μετά το πέρας της αδιέξοδης πολεμικής σύγκρουσης, όπως εξελίσσεται στην παρούσα φάση, με την επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ να αποτελεί τον καταλύτη για τους «τίτλους τέλους».

Η τελική έκβαση του πολέμου στην Ουκρανία και ο βαθμός αποδυνάμωσης ή ενίσχυσης των δύο Μεγάλων Δυνάμεων (ΗΠΑ και Ρωσίας) θα κρίνουν, εν πολλοίς, αν η κυρίαρχη θεώρηση, η οποία μετουσιώθηκε πολιτικά έναντι της Μόσχας, υπήρξε η ενδεδειγμένη στρατηγική για την Ουάσιγκτον.

ΠΗΓΕΣ

Αρβανιτόπουλος Κωνσταντίνος, Η αμερικανική εξωτερική πολιτική μετά τον ψυχρό πόλεμο. Ιδεολογικά ρεύματα, Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα 2003

Κίσινγκερ Χένρι, ΗΠΑ – Αυτοκρατορία ή ηγετική δύναμη;, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 2002

Μπρζεζίνσκι Ζμπίγκνιου, H μεγάλη σκακιέρα. Η αμερικανική υπεροχή και οι γεωστρατηγικής επιταγές, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 1998

Μπρζεζίνσκι Ζμπίγκνιου, Η γεωστρατηγική τριάδα. Η συμβίωση με την Κίνα, τη Νέα Ευρώπη και τη Ρωσία,  Εκδόσεις Ευρασία, Αθήνα 2002

Μπρζεζίνσκι Ζμπίγκνιου, Η επιλογή. Παγκόσμια ηγεμονία ή παγκόσμια ηγεσία, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 2005

Μπρζεζίνσκι Ζμπίγκνιου και Σκόουκροφτ Μπρεντ, Η Αμερική και ο κόσμος. Συζητήσεις σχετικά με το μέλλον της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 2010

Τασιός Πέτρος, H εσωτερικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής: Ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος και οι ενδιάμεσες εκλογές στις ΗΠΑ, Άμυνα και Διπλωματία, Τεύχος 365, Νοέμβριος 2022, σσ. 38-45

Brzezinski on Russia: Insights and Recommendations, Russia Matters, Harvard Kennedy School: Belfer Center for Science and International Affairs, 1 Ιουνίου 2017, https://www.russiamatters.org/analysis/brzezinski-russia-insights-and-recommendations

Coalson Robert, «The evolution of Henry Kissinger’s views on Russia and Ukraine», RFE/RL, 30 Νοεμβρίου 2023, https://www.rferl.org/a/henry-kissinger-evolution-views-russia-ukraine-obituary/32708682.html

Graham Alison, «US-Russia Relations: What would Henry Kissinger Do?», The National Interest, 28 Σεπτεμβρίου 2015, https://nationalinterest.org/feature/us-russia-relations-what-would-henry-kissinger-do-13953

Kissinger Henry, «How the Ukrainian crisis ends», 6 Μαρτίου 2014, https://www.henryakissinger.com/articles/how-the-ukraine-crisis-ends

Kissinger on Russia: Insights and recommendations, Russia Matters, Harvard Kennedy School: Belfer Center for Science and International Affairs, 1 Δεκεμβρίου 2023,  https://www.russiamatters.org/analysis/kissinger-russia-insights-and-recommendations

Mearsheimer John, «Should America have allied with Russia?», συνέντευξη στον John Anderson, 15 Ιανουάριου 2024, https://www.youtube.com/watch?v=miJel3DwcOU

Mearsheimer John, «Why is Ukraine the West’s Fault? », The University of Chicago, 25 Σεπτεμβρίου 2015, https://www.youtube.com/watch?v=JrMiSQAGOS4

Secor Laura, «Henry Kissinger is worried about disequilibrium», Wall Street Journal, 12 Αυγούστου 2022. https://www.wsj.com/articles/henry-kissinger-is-worried-about-disequilibrium-11660325251