Ήταν αρχές Φεβρουαρίου του 2005, στην επέτειο της συμπλήρωσης 60 ετών από την Διάσκεψη της Γιάλτας του 1945, όταν πραγματοποιήθηκε στη Γιάλτα της Κριμαίας μια νέα διάσκεψη-συνέδριο υπό τον τίτλο «Yalta 1945-2005: From the Bipolar World to the Geopolitics of the Future» («Γιάλτα 1945-2005: Από τον διπολικό κόσμο στη γεωπολιτική του μέλλοντος»).

Οι ηγεσίες Ρωσίας, Ουκρανίας και Δύσης είχαν ωστόσο επιλέξει να σνομπάρουν εκείνο το επετειακό συνέδριο του 2005, όπως μας υπενθυμίζει, μέσα από παλαιότερο άρθρο του («Remembering Yalta: The politics of international history»), ο ιστορικός του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, Σερχί Πλοχί.

Γιάλτα, Μόναχο, Βιέννη, Βερσαλλίες

Δεκαεπτά χρόνια μετά, όλοι πλέον κοιτούν προς την πλευρά της Ουκρανίας μιλώντας για πιθανές «νέες Γιάλτες» (ή «νέα Μόναχα»… «νέες Βερσαλλίες»… «νέες Βιέννες»), με την πυκνή σε επαφές εβδομάδα που μόλις ξεκίνησε να θεωρείται μάλιστα ιδιαιτέρως κρίσιμη για το μέλλον των ισορροπιών στον μετασοβιετικό χώρο όπως εκείνες αναμένεται να καθοριστούν (και) από το κλίμα στις επικείμενες συνομιλίες ΗΠΑ/Δύσης – Ρωσίας (εξού και οι αναφορές σε «νέα Γιάλτα»).

Κρίσιμη εβδομάδα

Έως και τις 13 Ιανουαρίου, θα έχει πραγματοποιηθεί μια σειρά από προγραμματισμένες επαφές: Αμερικανών-Ρώσων στη Γενεύη, ΝΑΤΟ-Ρωσίας στις Βρυξέλλες, των κρατών μελών του ΟΑΣΕ στη Βιέννη. Το εάν θα καταφέρουν τα εμπλεκόμενα μέρη να αποκλιμακώσουν την ένταση που έχει χτυπήσει «κόκκινο» στην ευρύτερη περιοχή πέριξ της Μαύρης Θάλασσας, μένει να φανεί.

Όρια και κίνδυνοι

Το μόνο σίγουρο είναι ότι η ένταση έχει όντως χτυπήσει «κόκκινο» δοκιμάζοντας τα όρια των αμερικανορωσικών σχέσεων που δεν μπορούν να συνεχίσουν να κινούνται πια στην ίδια τροχιά επιδείνωσης καθώς κάτι τέτοιο θα συνεπάγετο πολύ μεγαλύτερες ρήξεις και εντάσεις.

Το πόσο εύφλεκτη είναι η περιοχή της ρωσικής γειτονιάς (και όχι μόνο) φάνηκε άλλωστε και κατά τον πρόσφατο ξαφνικό και πολύνεκρο κύκλο αστάθειας στο – κατά τα άλλα μέχρι πρότινος σταθερό και φαινομενικώς «ανέφελο» – Καζακστάν.

«Ο κίνδυνος μιας σύγκρουσης είναι πραγματικός» («the risk of conflict is real»), δήλωσε προ ημερών ο γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπεργκ κοιτώντας προς Μόσχα και Ουκρανία, με τη ρωσική πλευρά από την άλλη μεριά όχι μόνο να συμφωνεί αλλά και να υπερθεματίζει και τους Ρώσους αναλυτές να προειδοποιούν πως η Μόσχα δεν μπλοφάρει όταν μιλάει για κλιμάκωση.

Πως φτάσαμε όμως ως εδώ; Σταθμοί και ημερομηνίες

Οι «σταθμοί» στην πορεία αυτής της εκτραχυνόμενης όξυνσης, πολλοί:

  • Οι επονομαζόμενες «έγχρωμες επαναστάσεις» των ετών 2003-2004 σε Γεωργία και Ουκρανία
  • Η μεγάλη διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς το 2004, με την ένταξη Βουλγαρίας, Εσθονίας, Λετονίας, Λιθουανίας, Ρουμανίας, Σλοβακίας και Σλοβενίας στη Βορειοατλαντική Συμμαχία
  • Η ομιλία του Βλάντιμιρ Πούτιν από το βήμα της Διάσκεψης Ασφαλείας του Μονάχου τον Φεβρουάριο του 2007: «Η πρώτη φορά που ο Πούτιν ζήτησε κατά τρόπο αξιοσημείωτο να τεθεί ένα πλαίσιο “εγγυήσεων ασφαλείας” για τη Ρωσία… τερματίζοντας έτσι συμβολικά την εποχή της δεκαετίας του 1990 στις ρωσο-δυτικές σχέσεις», όπως σημειώνει χαρακτηριστικά σε πρόσφατο άρθρο του ο Ρώσος ακαδημαϊκός Μαξίμ Σούτσκοφ
  • Ο πόλεμος Γεωργίας-Ρωσίας για Νότια Οσσετία-Αμπχαζία το 2008
  • Οι μεγάλες διαδηλώσεις (Bolotnaya) το 2011 κατά του Πούτιν πίσω στη Ρωσία
  • Όσα ακολούθησαν τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης μετά το 2011, με τη Ρωσία να ενισχύει την στρατιωτική παρουσία της σε χώρες όπως είναι η Συρία και η Λιβύη
  • Η μονομερής-παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσική Ομοσπονδία το 2014
  • Ο πόλεμος ανάμεσα στους Ουκρανούς και τους υποστηριζόμενους από τη Ρωσία αυτονομιστές στο Ντονμπάς της Ανατολικής Ουκρανίας που ήδη μετράει σχεδόν οχτώ χρόνια έντασης (από το 2014) και συνεχίζεται…
  • Οι (σύμφωνα με τους Αμερικανούς «ρωσικές») κυβερνοεπιθέσεις της περιόδου 2015-2016 σε βάρος της Εθνικής Επιτροπής του Δημοκρατικού Κόμματος και του τότε επικεφαλής της προεκλογικής εκστρατείας της Χίλαρι Κλίντον, Τζον Ποντέστα, που οδήγησαν στη νίκη του Ντόναλντ Τραμπ στις προεδρικές εκλογές του 2016
  • Η συσσώρευση ρωσικών στρατευμάτων κοντά στα σύνορα με την Ουκρανία σε δύο φάσεις το έτος 2021, καταρχάς την περίοδο Μαρτίου-Απριλίου και εν συνεχεία από το περασμένο φθινόπωρο και έπειτα… («Σύμφωνα με την εκπρόσωπο του Λευκού Οίκου, Τζεν Ψάκι, η Ρωσία έφτασε στο σημείο… να συγκεντρώσει κοντά στα σύνορά της με την Ουκρανία περισσότερα στρατεύματα από όσα οιαδήποτε άλλη στιγμή μετά το 2014 (χρονιά απόσχισης της Κριμαίας)», γράφαμε τον περασμένο Απρίλιο στο Α&Δ.)
  • Η κόντρα νατοϊκών ευρωπαϊκών χωρών (βλ. Πολωνία) με τη Λευκορωσία και το υποστηριζόμενο από τη Μόσχα λευκορωσικό καθεστώς του Αλεξάντερ Λουκασένκο το 2021
  • Η ομιλία του Βλάντιμιρ Πούτιν για την κατάσταση του ρωσικού έθνους το 2021 («Η απάντηση της Ρωσίας θα είναι ασύμμετρη, ταχεία και σκληρή» απέναντι σε όσους επιχειρήσουν να τινάξουν στον αέρα τις γέφυρες με τη Μόσχα, η οποία Μόσχα καθορίζει κάθε φορά σε ποιο σημείο μπαίνουν οι κόκκινες γραμμές, είχε υπογραμμίσει τότε ο Πούτιν.)
  • Η αποχώρηση των ΗΠΑ από το Αφγανιστάν, την οποία μάλιστα κάποιοι πίσω στη Μόσχα – σύμφωνα με τον Μαξίμ Σούτσκοφ – ερμήνευσαν, κι αυτό είναι ενδιαφέρον, όχι ως δείγμα αδυναμίας αλλά αντιθέτως ως απόδειξη της «αποφασιστικότητας» με την οποία η διοίκηση Μπάιντεν μπορεί να δράσει «σε θέματα στρατηγικής σημασίας για τις Ηνωμένες Πολιτείες».

«Από τις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του Νοεμβρίου του 2020 και έπειτα έχουν μεσολαβήσει πολλά και… επεισοδιακά» στο μέτωπο των αμερικανορωσικών σχέσεων, «μεταξύ αυτών: κυβερνοεπιθέσεις (SolarWinds, Colonial Pipeline), φραστικά πυρά (χαρακτηριστική η κίνηση του Μπάιντεν να χαρακτηρίσει «φονιά» τον Πούτιν κατά τη διάρκεια τηλεοπτικής συνέντευξης), απελάσεις και ανακλήσεις διπλωματών (Ανατόλι Αντόνοφ, Τζον Σάλιβαν κ.ά.), αεροπειρατείες (Ρομάν Προτασέβιτς), συλλήψεις (Αλεξέι Ναβάλνι) και κυρώσεις, ενώ μεταξύ των δύο χωρών εκκρεμεί και το ενδεχόμενο ανταλλαγής κρατουμένων», γράφαμε στο Α&Δ τον περασμένο Ιούνιο.

Περίπου επτά μήνες μετά, Ρώσοι και Αμερικανοί/νατοϊκοί επιστρέφουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, με το συμβούλιο NATO-Ρωσίας να συγκαλείται μάλιστα (την ερχόμενη Τετάρτη στις Βρυξέλλες) για πρώτη φορά έπειτα από καλοκαίρι του 2019.

Ερωτήματα

Που θα μπορούσαν άραγε να οδηγήσουν αυτές οι νέες συνομιλίες; Σε μια ενδεχόμενη αποκλιμάκωση, ενδεχομένως, πλην όμως διερωτάται κανείς εάν είναι μεσο-μακροπρόθεσμα δυνατή μια τέτοια αποκλιμάκωση χωρίς την παράλληλη προώθηση μιας νέας αρχιτεκτονικής ασφαλείας στις σχέσεις των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ με τη Ρωσία;

Διότι το μοντέλο που κυριάρχησε μεταψυχροπολεμικά στις σχέσεις της Δύσης με τη Ρωσία μοιάζει – και ως προς αυτό συμφωνούν σχεδόν όλοι – να έχει πια εξαντλήσει τα όποια όρια ίσως είχε.

Μέσω Κίνας…

Ο – κάθε άλλο παρά τυχαίος – Μαξίμ Σούτσκοφ αναγνωρίζει πως το αμερικανό πίβοτ προς την Ασία και τον Ινδο-Ειρηνικό θα μπορούσε να ενδεχομένως να συμβάλει στη διαμόρφωση μια πιο σταθερής και προβλέψιμης σχέσης ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Ρωσία.

«Τι θα μπορούσε να γίνει στο μέλλον; Κάποιοι δεν αποκλείουν ακόμη και το ενδεχόμενο μιας αμερικανορωσικής προσέγγισης ενάντια στο Πεκίνο. Όπως έχουν σήμερα τα πράγματα, κάτι τέτοιο φαντάζει όντως πολύ δύσκολο. Ωστόσο, στις διεθνείς σχέσεις, (σχεδόν) τίποτα δεν θα πρέπει να θεωρείται απίθανο», γράφαμε στο Α&Δ (τεύχος 353, Οκτώβριος 2021) με το βλέμμα τότε στραμμένο στα μέτωπα του σινορωσικού ανταγωνισμού.

Για να μπορέσει βέβαια να ανοίξει ο δρόμος προς τη διαμόρφωση μιας τέτοιας νέας αρχιτεκτονικής, οι Αμερικανοί θα πρέπει να αποδεχθούν και το «πακέτο» των αιτημάτων – ή πιο σωστά των απαιτήσεων – που έχουν παρουσιάσει από τον περασμένο Δεκέμβριο οι Ρώσοι ως ζητούμενες «εγγυήσεις ασφαλείας»… Ως προς αυτό ωστόσο, και ο ίδιος ο Σούτσκοφ αναγνωρίζει πως η Μόσχα ζητά μεν από τους άλλους υποχωρήσεις-παραχωρήσεις (concessions) χωρίς όμως να κάνει παράλληλα καμία υποχώρηση-παραχώρηση η ίδια.

«Όλοι θέλουν να επιστρέψουν στο σημείο της ισχυρότερης επιρροής τους: Η Ρωσία στο 1945 και η Δύση στο 1991. Αλλά και οι δύο πλευρές γνωρίζουν πως ούτε το ένα είναι εφικτό ούτε το άλλο», υποστηρίζει ο Φιόντορ Λουκιάνοφ (Russia in Global Affairs magazine, Presidium of the Council for Foreign and Defense Policy, RIAC).

Για να αντιμετωπίσει τις δικές της μεγάλες προκλήσεις, η Ρωσία χρειάζεται «τουλάχιστον μια “ψυχρή ειρήνη” με τις ΗΠΑ και την Ευρώπη», υπογραμμίζει από την πλευρά τους ο Σούτσκοφ.

Υπενθυμίζεται πάντως πως οι κ.κ. Πούτιν και Μπάιντεν κατάφεραν πριν από περίπου έναν χρόνο να συμφωνήσουν σε μια νέα πεντεατούς διάρκειας παράταση της Συνθήκης New START για τη μείωση των στρατηγικών πυρηνικών οπλοστασίων, με την Ευρωπαϊκή Ένωση τότε να επικροτεί… Δώδεκα μήνες μετά, το ερώτημα είναι εάν υπάρχουν άραγε περιθώρια για άλλες νέες συμφωνίες ή συγκλίσεις; Φαντάζει πολύ δύσκολο μεν, αλλά…