Του Νικόλαου Νικολάου*

«Πιστεύουμε ότι οι μονόπλευρες προσεγγίσεις και η πολιτική κατηγοριοποίηση των ιστορικών γεγονότων δύναται να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη και να οδηγήσει στην πόλωση μεταξύ των εθνών». Αυτή ήταν η δήλωση του εκπροσώπου του υπουργείου Εξωτερικών του Πακιστάν Zahid Hafeez Chauduri, κατόπιν τηλεφωνικής επικοινωνίας του υπουργού Εξωτερικών του Πακιστάν με τον Τούρκο ομόλογό του, μετά τη ρητορική αναγνώριση της Γενοκτονίας των Αρμενίων από την αμερικανική Προεδρία.

Η αντίδραση της πακιστανικής κυβέρνησης δεν εξηγείται μόνο από τη διμερή συμμαχία με την Τουρκία. Υποβόσκει ο μύχιος φόβος της, που αφορά μια «μελανή» στιγμή της πακιστανικής ιστορίας, για τη γενοκτονία των κατοίκων του Ανατολικού Πακιστάν (σημερινό Μπαγκλαντές) από τον πακιστανικό στρατό κατά τη διάρκεια του εμφυλίου που ταλάνισε τη χώρα από το 1970 έως το 1972.

Το μνημείο τιμής των νεκρών της γενοκτονίας στη Ντάκα, πρωτεύουσα του Μπαγκλαντές.

Οι λόγοι που οδήγησαν στον εμφύλιο πόλεμο ήταν πολλοί. Αρχικά, ο γεωγραφικός παράγοντας επηρέασε τις εξελίξεις. Όταν το Πακιστάν ανεξαρτητοποιήθηκε, χωριζόταν σε Δυτικό Πακιστάν και Ανατολικό Πακιστάν που, ενδιάμεσά τους, παρεμβαλλόταν κομμάτι της Ινδίας. Ο γεωγραφικός διαχωρισμός συνεπαγόταν και πολιτισμικό-εθνοτικό διαχωρισμό. Συγκεκριμένα, στο Δυτικό Πακιστάν κυριαρχούσε η εθνότητα των Punjabi και η πλειοψηφία των κατοίκων ήταν μουσουλμάνοι, ενώ στο Ανατολικό Πακιστάν πλειοψηφία αποτελούσε η εθνότητα των Bengali, μουσουλμανικού θρησκεύματος, καθώς σημαντική παρουσία είχε και η θρησκευτική μειονότητα των Ινδουιστών. Άξιο αναφοράς είναι και το οικονομικό στοιχείο: το Δυτικό Πακιστάν θεωρείτο πιο ανεπτυγμένο, άσχετα αν το Ανατολικό Πακιστάν δεν στερείτο πόρων -μάλιστα η οικονομική άνοδος του Δυτικού Πακιστάν ήταν και απόρροια της άντλησης πόρων από το Ανατολικό. Η ολική διαφοροποίηση είχε ως αποτέλεσμα η ελίτ του Δυτικού Πακιστάν να θεωρεί τους κατοίκους του ανατολικού κομματιού ως πολίτες β’ κατηγορίας, αναξιόπιστους μουσουλμάνους και αλλόθρησκους ινδουιστές. Στον αντίποδα, οι κάτοικοι του τελευταίου, την περίοδο 1951-1970, αντιδρούσαν στις πακιστανικές αρχές. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960, οι Bengali συγκρότησαν ανταρτικές ομάδες.  Οι σπόροι του εμφυλίου πολέμου είχαν φυτευτεί.

Η πακιστανική κυβέρνηση του Yahya Khan προβληματιζόταν για τις τάσεις ανεξαρτησίας του Ανατολικού Πακιστάν. Ενώπιον της πιθανότητας να διαλυθεί το κράτος, αποφασίστηκε η στρατιωτική εμπλοκή. Καταστρώθηκε σχέδιο με σκοπό να κατασταλεί το κίνημα ανεξαρτησίας, συνδυάζοντας μεθόδους βίαιης καταστολής και τρομοκρατίας. Η επιχείρηση «Searchlight» ξεκίνησε στις 25 Μαρτίου 1971 με τους Πακιστανούς στρατιώτες να επιτίθενται κατά νευραλγικών θέσεων. Μέχρι τα τέλη του μήνα, η Ντάκα (πρωτεύουσα του Μπαγκλαντές) και άλλα αστικά κέντρα καταλήφθηκαν και η προσοχή στράφηκε στην ύπαιθρο εναντίον των ανταρτών.

Προκειμένου να γίνει πιο αποτελεσματική η καταστολή, οι πακιστανικές δυνάμεις υλοποίησαν ένα σχέδιο φόνων, εκτοπίσεων, εξαφανίσεων και βιασμών. Διανοούμενοι, φοιτητές, ακτιβιστές, γυναίκες, πολιτικοί υπέρμαχοι της ανεξαρτησίας, Bengali και Ινδουιστές βρέθηκαν στο στόχαστρο. Ο πακιστανικός στρατός ερήμωσε μεγάλο μέρος της αγροτικής περιφέρειας, καταδιώκοντας τους αντάρτες. Στο μεταξύ, μέλη του Συνδέσμου Awami (της κυρίαρχης πολιτικής παράταξης για την ανεξαρτησία) κατέφυγαν στην Ινδία για να σωθούν. Μετά από κάποιους μήνες συγκρούσεων και εκκαθαρίσεων, η κεντρική κυβέρνηση επιβλήθηκε. Όσοι αντάρτες επιβίωσαν, μαζί και με πρόσφυγες, βρήκαν καταφύγιο ως επί το πλείστον σε ινδικό έδαφος. Την ίδια στιγμή, το Ισλαμαμπάντ εφάρμοζε τακτικές που θα επέτρεπαν την εκρίζωση των αισθημάτων ανεξαρτησίας. Η προαναφερόμενη πολιτική αποσκοπούσε και στην γρηγορότερη αποδέσμευση μονάδων που θα μπορούσαν να επανδρώσουν τα ινδο-πακιστανικά σύνορα, καθώς και στην αποτροπή εκμετάλλευσης της κατάστασης από το Νέο Δελχί, προς επίθεση ενάντια στην πακιστανική επικράτεια.

Προς άλλη μία απόδειξη της ευθυγραμμισμένης πολιτικής Άγκυρας και Ισλαμαμπάντ, ο εκπρόσωπος του υπουργείου Εξωτερικών του Πακιστάν Zahid Hafeez Chauduri στήριξε τις απόψεις της Τουρκίας έναντι της αναγνώρισης της Γενοκτονίας των Αρμενίων από τις ΗΠΑ.

Η κυβέρνηση του Khan σημείωσε μια βραχυπρόθεσμη νίκη. Η ινδική κυβέρνηση υπό την Indira Ghaddi αντιλαμβανόμενη την ευκαιρία, εφοδίαζε με όπλα τους αντάρτες Bengali και υποστήριζε την εκτοπισμένη πολιτική ηγεσία. Ωστόσο, η κρίση που είχε προκληθεί δεν εκτονώθηκε. Αντίθετα, εξελίχθηκε σε ένοπλη διαμάχη. Στις 3 Δεκεμβρίου 1971, σε μια προσπάθεια να αποθαρρυνθούν οι Ινδοί να υποστηρίζουν το κίνημα ανεξαρτησίας του Ανατολικού Πακιστάν, οι πακιστανικές ένοπλες δυνάμεις επιτέθηκαν εναντίον του ινδικού στρατού. Η επίθεση απέτυχε. Πολύ γρήγορα, οι ινδικές δυνάμεις αντεπιτέθηκαν, εισβάλοντας στο Ανατολικό Πακιστάν και υποστηρίζοντας ολοκληρωτικά τον ανταρτοπόλεμο στην περιοχή. Μέσα σε λίγες ημέρες, η πακιστανική παρουσία στο Ανατολικό Πακιστάν είχε εκμηδενιστεί και η Ντάκα απελευθερώθηκε. Μπροστά στην πλήρη συντριβή έως και κατάλυση του κράτους, η πακιστανική ηγεσία αποφάσισε να παύσει τις εχθροπραξίες. Στις 2 Ιουλίου 1972, υπογράφηκε η Συμφωνία της Simla μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν. Εκείνη όριζε την αποκατάσταση των διμερών σχέσεων με εδραίωση της ειρήνης και την επίσημη ανεξαρτησία του Ανατολικού Πακιστάν με την ονομασία Μπαγκλαντές. Επίσης, καμία συνοριακή μεταβολή δεν συνέβη. Η πλήρης εξομάλυνση της σύγκρουσης έγινε στις 28 Αυγούστου 1973 με την υπογραφή της Συμφωνίας του Delhi μεταξύ των αντιπροσωπειών της Ινδίας, του Πακιστάν και του Μπαγκλαντές. Με εκείνη ρυθμιζόταν το ζήτημα των εκτοπισμένων, στους οποίους επιτρεπόταν ο επαναπατρισμός.

Άραγε ήταν γενοκτονία;

Σύμφωνα με το άρθρο 2 της Σύμβασης για την Αποτροπή και Τιμωρία του Εγκλήματος της Γενοκτονίας των Ηνωμένων Εθνών, ως γενοκτονία ορίζεται «{…} η επιδίωξη καταστροφής, μερικώς ή ολικώς, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας, με μέσα, όπως ο φόνος μελών της ομάδας, η πρόκληση σοβαρής σωματικής ή ψυχικής βλάβης στα μέλη της ομάδας, η ηθελημένη επιβολή συνθηκών διαβίωσης με επιδίωξη να επιφέρουν τη φυσική καταστροφή ολικώς ή μερικώς, η επιβολή μέτρων ελέγχου των γεννήσεων εντός της ομάδας και η εξαναγκαστική μεταφορά παιδιών από την ομάδα- στόχο σε άλλη ομάδα».

Η υπογραφή της Συμφωνίας της Simla μεταξύ Πακιστάν και Ινδίας από τον πρόεδρο Ζουλφικάρ Αλί Μπούτο και την πρωθυπουργό Ίντιρα Γκάντι αντίστοιχα.

Αναφορικά με το Μπαγκλαντές, οι υπολογισμοί για τον αριθμό των θυμάτων ποικίλουν, Οι πιο συντηρητικές εκτιμήσεις τοποθετούν τον αριθμό στις περίπου 300.000, ενώ οι πιο διευρυμένες αναφέρονται και σε 3.000.000 νεκρούς. Επίσης, υπολογίζεται ότι 200.000-400.000 γυναίκες βιάστηκαν και κακοποιήθηκαν. Ο αριθμός των προσφύγων που κατέφυγαν στην Ινδία κυμάνθηκε από 1.500.000 έως και 10.000.000. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, χρειάζεται να τοποθετηθούν και οι καταστροφές αστικών και επαρχιακών κέντρων με ολέθριες συνέπειες για την τοπική οικονομία.

Η κλίμακα των σφαγών ώθησε το πακιστανικό κράτος να συστήσει μια επιτροπή διερεύνησης τους. Το πόρισμά της ανέφερε δεκάδες χιλιάδες νεκρούς, αριθμός που θεωρείται εξαιρετικά συντηρητικός. Επιπρόσθετες πληροφορίες, που αποδεικνύουν την αιματοχυσία, είναι το παρατσούκλι ενός κορυφαίου διοικητή του πακιστανικού στρατού, του Tikkha Khan ως ο «Χασάπης της Ντάκα», το τηλεγράφημα του Αμερικανού πρόξενου στην πόλη Archer Blood που πληροφορούσε για τα αποτρόπαια γεγονότα, καθώς και μια ομιλία του Δημοκρατικού γερουσιαστή Kennedy στο Νέο Δελχί τον Αύγουστο του 1971, που χρησιμοποίησε τον όρο «γενοκτονία» για να περιγράψει τις μαζικές δολοφονίες. Ακόμα, τον Ιούνιο του 1971, η εφημερίδα Sunday Times του Λονδίνου δημοσιοποίησε τον όρο «γενοκτονία» για να χαρακτηρίσει την ανθρωπιστική καταστροφή.

Σε ομιλία του, στο Νέο Δελχί τον Αύγουστο του 1971, ο Δημοκρατικός γερουσιαστής Τέντ Κέννεντυ χρησιμοποίησε τον όρο «γενοκτονία» για να περιγράψει τις μαζικές δολοφονίες.

Συνυπολογίζοντας τον αριθμό των θυμάτων, τις επιμέρους δηλώσεις και την τροπή των γεγονότων, μπορεί να γίνει λόγος για γενοκτονία. Μια κρατική οντότητα, η πακιστανική κυβέρνηση, χρησιμοποιώντας διακριτή μονάδα (πακιστανικός στρατός) προέβη στην κατάπνιξη του κινήματος ανεξαρτησίας, στοχεύοντας οργανωμένα όχι μόνο αντάρτες, αλλά και διάφορες «ανεπιθύμητες» εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες. Ταυτόχρονα, η συστηματική καταστροφή της οικονομικής βάσης της περιοχής με ό,τι συνεπαγόταν για τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων, εντάσσεται μέσα στο σχέδιο κατάπνιξης.

Προ επιλόγου, ο αντίκτυπος των αιματηρών γεγονότων στοιχειώνει ακόμα και σήμερα, σχεδόν 50 χρόνια μετά, τη συνείδηση των κατοίκων του Μπαγκλαντές. Οι προσπάθειες για σύσταση ενός δικαστηρίου ενώπιον του ΟΗΕ που θα δίκαζε και θα καταδίκαζε όσους διέπραξαν τη γενοκτονία ήταν συνεχείς. Παράλληλα, συχνά πορείες διεξάγονται προς τιμή των θυμάτων και διεκδίκησης επιβολής ποινών για τους υπαίτιους. Εξαιτίας των τραγικών γεγονότων, οι κυβερνήσεις της χώρας ασκούν φιλειρηνική εξωτερική πολιτική, ενώ δεν είναι λίγες οι προσπάθειες εξομάλυνσης των διμερών σχέσεων με το Πακιστάν, ώστε να ιαθούν τα ιστορικά «τραύματα».

* Κάτοχος BSc «Πολιτική Επιστήμη και Ιστορία» Πάντειο Πανεπιστήμιο, MSc «Διεθνείς και Ευρωπαϊκές Σπουδές» ΕΚΠΑ, blogger, nnikolaou618@gmail.com

Ενδεικτικές πηγές

Boissoneault Lorraine, The Genocide the US can’t remember, but Bangladesh can’t forget, Smithsonian Magazine, 16 December 2016, (ώρα και ημερομηνία προσπέλασης: 07/05/2021), προσβάσιμο στο  The Genocide the U.S. Can’t Remember, But Bangladesh Can’t Forget | History | Smithsonian Magazine

Office on Genocide Prevention and the Responsibility to Protect, Genocide, United Nations, (ημερομηνία και ώρα προσπέλασης: 06/05/2021, 19:00), προσβάσιμο στο  United Nations Office on Genocide Prevention and the Responsibility to Protect

-, Bangladesh: The Forgotten Genocide, UAB Institute for Human Rights Blog, University of Alabama, 21 April 2017, προσβάσιμο στο Bangladesh: The Forgotten Genocide – UAB Institute for Human Rights Blog, (ημερομηνία και ώρα προσπέλασης: 07/05/2021, 21:00)

-, Pakistan says U.S. recognition of Armenian Genocide one sided, political, Ahval Newspaper, 26 April 2021, προσβάσιμο στο Pakistan says U.S. recognition of Armenian genocide one sided, political | Ahval (ahvalnews.com), (ημερομηνία και ώρα προσπέλασης: 08/05/2021, 22:30).

-, Commission on the organization of the government for the conduct of Foreign Policy (in seven volumes), Washington, Volume 5, {χ.η.}.

Δελτίο Ειδήσεων ABC NEWS, 1971, προσβάσιμο στο ABC News USA – Report – March 13, 1971 – Bangladesh – CBGR – YouTube (ημερομηνία και ώρα πρόσβασης: 05/05/2021, 20:30)

Bass Gary J, The Blood Telegram: Nixon, Kissinger and a forgotten Genocide, Alfred A. Knopf, 2013, New York

Fomerand Jacques, Historical Dictionary of Human Rights, Rowman & Littlefield, Maryland, 2021

-, Bangladesh wants UN to declare March 25 as Genocide Day in remembrance of 1971, Hindustan Times, 23 March 2017, προσβάσιμο στο Bangladesh wants UN to declare March 25 as Genocide Day in remembrance of 1971 | Hindustan Times (ημερομηνία και ώρα πρόσβασης: 15 Μαΐου 2021, 20:30)