Του Βασίλη Τσιάμη*

Στη φωτογραφία: Ο γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ, Γενς Στόλτενμπεργκ, κηρύσσοντας την έναρξη της διήμερης συνόδου στα τέλη Ιουνίου.

«Εμείς, οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας, συγκεντρωθήκαμε στη Μαδρίτη, καθώς ο πόλεμος επέστρεψε στην Ευρωπαϊκή ήπειρο».  Αυτά ήταν τα εναρκτήρια λόγια της Διακήρυξης της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ, που έλαβε χώρα στις 29 και 30 Ιουνίου στην Μαδρίτη, εν μέσω του εξελισσόμενου πολέμου στην Ουκρανία και ενόσω το ΝΑΤΟ είχε ήδη αποφασίσει να αναλάβει δράση ως απάντηση στη Ρωσία του Προέδρου Πούτιν: παρέχοντας στρατιωτική και ανθρωπιστική βοήθεια, αλλά και ενισχύοντας την παρουσία του στα ανατολικά σύνορα της Ευρώπης, θέτοντας πλέον ήδη πάνω από 40.000 στρατιώτες υπό την άμεση διοίκηση της Ατλαντικής Συμμαχίας στην Ανατολική Ευρώπη. Η Σύνοδος Κορυφής της Μαδρίτης παρείχε την ευκαιρία στο ΝΑΤΟ να προχωρήσει ακόμα παραπέρα και να υλοποιήσει -με αποφάσεις- τη  δέσμευση του γενικού γραμματέα του, Γενς Στόλτενμπεργκ, να «επαναφέρει την αποτροπή και την άμυνά μας μακροπρόθεσμα».  Η «Σύνοδος Κορυφής που γράφει ιστορία» –όπως την περιέγραψε ο Πρόεδρος Μπάιντεν– επικεντρώθηκε σε δύο βασικούς στόχους: – α) συμφωνία για περαιτέρω άμεσα μέτρα ως απάντηση στον επιθετικό πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία και – β) Συμφωνία για μία νέα Στρατηγική Αντίληψη (New Strategic Concept) για την προώθηση της προσαρμογής και του εκσυγχρονισμού της συμμαχίας στην επόμενη δεκαετία.

«Ενώ οι απειλές και οι προκλήσεις είναι πραγματικές, το ίδιο είναι και η ενότητα που εκφράζεται από όλους τους ηγέτες της Συμμαχίας», δήλωσε ο Στόλτενμπεργκ με την ολοκλήρωση της Συνόδου. Πράγματι, η Σύνοδος Κορυφής θεωρήθηκε από τους περισσότερους αναλυτές ως σαφές σημάδι ότι το ΝΑΤΟ επέστρεψε, με τους Συμμάχους να εμφανίζονται ενωμένοι στο να διασφαλίσουν ότι η Συμμαχία αποτρέπει τις συγκρούσεις και προωθεί τις συλλογικές προσπάθειες.

= Από την προηγούμενη Στρατηγική Αντίληψη -όπως είχε υιοθετηθεί το 2010- μέχρι σήμερα, το ΝΑΤΟ έπρεπε να ξεπεράσει τις αυξανόμενες εντάσεις και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, όπως εκφράστηκαν επανειλημμένα από τον πρώην πρόεδρο των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ (αριστερά), αλλά και τον Γάλλο πρόεδρο Εμμανουέλ Μακρόν (δεξιά), ο οποίος χαρακτήρισε τη Συμμαχία ως «εγκεφαλικά νεκρή».

Υπενθυμίζεται ότι από την προηγούμενη Στρατηγική Αντίληψη, όπως αυτή είχε υιοθετηθεί το 2010, η Συμμαχία έπρεπε να ξεπεράσει τις αυξανόμενες πολιτικές εντάσεις -και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού- κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Ντόναλντ Τραμπ, συμπεριλαμβανομένου του Γάλλου Προέδρου Εμμανουέλ Μακρόν που χαρακτήρισε τη Συμμαχία  ως  «εγκεφαλικά νεκρή». Επιχειρησιακά, το ΝΑΤΟ γνώρισε στρατηγική αποτυχία στο Αφγανιστάν –την πιο φιλόδοξη αποστολή του– που υπογραμμίστηκε βάναυσα από την πτώση της Καμπούλ το 2021 και τη χαοτική απόσυρση των δυτικών δυνάμεων. Η επέμβαση του 2011 στη Λιβύη δεν είχε φέρει καλύτερα αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα αυτών των επιχειρήσεων λύγισαν τη Συμμαχία και έκαναν πιο δύσκολη την αναδιάρθρωσή της.

Σε συνδυασμό με τον πόλεμο στην Ουκρανία και την ανανεωμένη ρωσική επιθετικότητα, η Σύνοδος Κορυφής της Μαδρίτης ήταν μια ευκαιρία για το ΝΑΤΟ να χαράξει μια γραμμή κάτω από μια 20ετή περίοδο επιχειρήσεων διαχείρισης κρίσεων «εκτός περιοχής». Επίσης, αποδείχθηκε και μια ευκαιρία να επιστρέψει στις  ρίζες και να επικεντρωθεί σε αυτό που αποτελεί το  βασικό σκοπό του: τη συλλογική άμυνα του Ευρω-Ατλαντικού χώρου.

Σε αυτό το πλαίσιο, τα βασικά θέματα της Συνόδου Κορυφής ήταν:

  • Η νέα Στρατηγική Αντίληψη του ΝΑΤΟ.
  • Η είσοδος στη Συμμαχία της Φιλανδίας και της Σουηδίας.
  • Η επαναφορά της συλλογικής άμυνας και της αποτροπής της Συμμαχίας.
  • Οι εθνικές αμυντικές δαπάνες.
  • Οι διεθνείς συμμαχίες.

Η Ρωσία

Σε ότι αφορά την  ενισχυμένη στάση κατά της Ρωσίας, για το ΝΑΤΟ η επιθετικότητα της Μόσχας αποτελεί την πιο άμεση απειλή για τη διατλαντική ασφάλεια και την παγκόσμια σταθερότητα από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η σκληρή γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε, με τη Ρωσία να μετακινείται από «στρατηγικό εταίρο» -στη Στρατηγική Αντίληψη του 2010- στην «πιο σημαντική και άμεση απειλή» στην τρέχουσα έκδοση, είναι μια σαφής έκφραση της αλλαγής στάσης του ΝΑΤΟ. Αυτό που υποστηρίχθηκε είναι ότι το ΝΑΤΟ είναι πιο ενωμένο σε αντίθεση με τη Ρωσία από ό,τι ήταν εδώ και χρόνια και ότι το ΝΑΤΟ έχει περισσότερες δυνάμεις κατά μήκος των συνόρων του από ποτέ μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Ένα στοιχείο που θα ενδυναμωθεί ακόμα περισσότερο, όταν η Φινλανδία και η Σουηδία ενταχθούν στη Συμμαχία. Μια σειρά αναλύσεων μετά τη Σύνοδο διαπιστώνει  την ειρωνεία ότι, ενώ ο Πούτιν ήθελε λιγότερο ΝΑΤΟ στα σύνορά του, με την εισβολή του στην Ουκρανία «παίρνει» περισσότερο από ποτέ. Ωστόσο, υπήρξαν επιχειρήματα σύμφωνα με τα οποία η στάση του ΝΑΤΟ και η Στρατηγική Αντίληψη δεν είναι πιθανό να ωθήσουν τον Πούτιν να επανεξετάσει τη στρατηγική του για την Ουκρανία. Τίποτα δεν υποδηλώνει ότι πιστεύει πως η παροχή πιο εξελιγμένων όπλων από τη Δύση πρόκειται να αλλάξει τις τύχες στο έδαφος.

= Σε συνδυασμό με τον πόλεμο στην Ουκρανία και την ανανεωμένη ρωσική επιθετικότητα, η Σύνοδος Κορυφής της Μαδρίτης ήταν μια ευκαιρία για το ΝΑΤΟ να χαράξει μια γραμμή κάτω από μια 20ετή περίοδο επιχειρήσεων διαχείρισης κρίσεων «εκτός περιοχής». Επίσης, αποδείχθηκε και μια ευκαιρία να επιστρέψει στις ρίζες και να επικεντρωθεί στο βασικό σκοπό της συλλογικής άμυνας του Ευρω-Ατλαντικού χώρου.

Αλλά οι νέες συνθήκες στην Ευρώπη αποτελούν μια μακροπρόθεσμη στρατηγική πρόκληση για τη Ρωσία. Όλο και περισσότερο απομονωμένος στην Ευρώπη, ο Πούτιν με χαρά παρευρέθηκε στις πρόσφατες Συνόδους Κορυφής της ομάδας BRICS (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα και Νότια Αφρική) και των κρατών της Κασπίας, για να υπογραμμίσει ότι η Ρωσία έχει συμμάχους αλλού. Το αν μπορούν να αντισταθμίσουν την απώλεια των ευρωπαϊκών δεσμών, είναι ένα άλλο θέμα που θα φανεί στο μέλλον.

Αυτό που τονίστηκε, επίσης, είναι ότι το ΝΑΤΟ παραμένει προσηλωμένο, τουλάχιστον κατ’ αρχήν, σε μια διπλή προσέγγιση προς τη Μόσχα. Από τη μία πλευρά, η Ρωσία περιγράφεται ως η πιο σημαντική και άμεση απειλή για την ασφάλεια των Ευρωπαίων Συμμάχων. Από την άλλη πλευρά, το ΝΑΤΟ, ταυτόχρονα, χρησιμοποιεί εξισορροπητική γλώσσα που αναφέρεται στην προθυμία να διατηρήσει ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας για τον μετριασμό των κινδύνων, την αποτροπή κλιμάκωσης και την αύξηση της διαφάνειας.

Η Κίνα

Η Σύνοδος αυτή όμως είχε και κάτι, επίσης νέο, που υποδηλώνει τη «νέα εποχή» που έχουμε ήδη εισέλθει. Η ανακήρυξη της Κίνας, για πρώτη φορά, ως «πρόκλησης ασφαλείας».

Ορισμένες χώρες της Ευρώπης στο παρελθόν απέφευγαν, αθόρυβα, να παρασυρθούν από την αυξανόμενη γεωπολιτική επιβράδυνση μεταξύ Ουάσιγκτον και Πεκίνου, ενώ άλλες ήταν επιφυλακτικές ότι θα βρεθούν αντιμέτωπες με μια από τις κορυφαίες οικονομικές δυνάμεις του κόσμου και, κυρίως, έναν βασικό εμπορικό εταίρο για την Ευρώπη . Η απροθυμία αυτή φαίνεται πλέον να υποχωρεί, καθώς η Σύνοδος του ΝΑΤΟ αποκάλυψε μια πιο επιθετική προσέγγιση προς την Κίνα. Παρόλο που η Στρατηγική Αντίληψη του ΝΑΤΟ στράφηκε με την πιο σκληρή γλώσσα  προς τη Ρωσία, το έγγραφο των αποτελεσμάτων ανέφερε ταυτόχρονα ότι οι στρατιωτικές φιλοδοξίες του Πεκίνου, η συγκρουσιακή ρητορική του προς την Ταϊβάν και οι ολοένα και πιο στενοί δεσμοί του με τη Μόσχα θέτουν «συστημικές προκλήσεις».

Αν και μια σειρά αναλύσεων διαπιστώνει την ειρωνεία ότι, ενώ ο πρόεδρος Βλ. Πούτιν ήθελε λιγότερο ΝΑΤΟ στα σύνορά του, τώρα «παίρνει» περισσότερο από ποτέ, υπάρχει και το επιχείρημα ότι η νέα Στρατηγική Αντίληψη δεν θα τον ωθήσει να επανεξετάσει τη στάση του, καθώς πιστεύει πως η παροχή πιο εξελιγμένων όπλων από τη Δύση δεν πρόκειται να αλλάξει τις τύχες στο έδαφος.

Αυτό που διαπιστώθηκε ότι βλάπτει την ασφάλεια της Συμμαχίας είναι οι «κακόβουλες υβριδικές επιχειρήσεις συμπεριλαμβανομένων των κυβερνοεπιθέσεων», καθώς και η συγκρουσιακή ρητορική και παραπληροφόρησή της. Την ίδια στιγμή, η Κίνα «επιδιώκει να ελέγξει βασικούς τεχνολογικούς και βιομηχανικούς τομείς και ζωτικής σημασίας υποδομές» και «προσπαθεί να ανατρέψει τη βασισμένη σε κανόνες διεθνή τάξη», συμπεριλαμβανομένων των τομέων του διαστήματος, του κυβερνοχώρου και της θάλασσας.

Και εδώ όμως, ενώ οι Σύμμαχοι δηλώνουν ετοιμότητα για την αντιμετώπιση των «συστημικών προκλήσεων» που θέτει το Πεκίνο, παραμένουν παράλληλα ανοιχτοί στον διάλογο για μία πιο εποικοδομητική προσέγγιση. Ένας τρόπος για να επιτευχθεί αυτό, είναι η ίδρυση ενός «Συμβουλίου ΝΑΤΟ-Κίνας», σχεδιασμένο να διατηρεί έναν συνεχή διάλογο με το Πεκίνο και να αντιμετωπίζει τομείς αμοιβαίου ενδιαφέροντος.  Σημειώνεται εδώ ότι και η G7 συμπεριέλαβε σκληρή γλώσσα για την Κίνα στο δικό της ανακοινωθέν, στις 28 Ιουνίου 2022, που κυκλοφόρησε ημέρες μετά την έναρξη ενός επενδυτικού σχεδίου υποδομής για την αντιμετώπιση της Πρωτοβουλίας Belt and Road της Κίνας.

Όμως, αυτές οι τελευταίες εξελίξεις, που δείχνουν ότι η Κίνα βρίσκεται πιο ψηλά στην ατζέντα αυτών των Οργανισμών από ποτέ, σηματοδοτούν μια αυξανόμενη ευθυγράμμιση μεταξύ των ΗΠΑ και των εταίρων τους. Μπορεί, επίσης, να σηματοδοτήσουν μια σημαντική οπισθοδρόμηση για το Πεκίνο, το οποίο προσπάθησε να εισέλθει ως «σφήνα» μεταξύ των αμερικανικών και ευρωπαϊκών θέσεων για την Κίνα.

Νέες απειλές

Ένα, επίσης βασικό, ερώτημα στο δρόμο προς τη Μαδρίτη ήταν πώς η Συμμαχία θα συζητούσε τις νέες προκλήσεις ασφαλείας που σχετίζονται με το διάστημα, τον κυβερνοχώρο, τις υβριδικές απειλές, την κλιματική αλλαγή και τις αναδυόμενες (emerging) τεχνολογίες.

Το πιο εντυπωσιακό μπορεί να είναι οι υβριδικές απειλές, καθώς και αυτές στον κυβερνοχώρο, οι οποίες «θα μπορούσαν να οδηγήσουν το Βορειοατλαντικό Συμβούλιο να επικαλεστεί το Άρθρο 5» (το άρθρο 5 της ιδρυτικής συνθήκης του ΝΑΤΟ – η βασική ρήτρα αμοιβαίας άμυνας – υποχρεώνει όλα τα κράτη μέλη να βοηθήσουν άλλο μέλος του οποίου η κυριαρχία ή η εδαφική ακεραιότητα ενδέχεται να απειλείται). Στο πλαίσιο αυτό, το ΝΑΤΟ ανακοίνωσε ένα νέο ταμείο καινοτομίας για να συμπληρώσει τον Χάρτη του Defense Innovation Accelerator για τον Βόρειο Ατλαντικό –την πρωτοβουλία «DIANA» που ξεκίνησε στις 7 Απριλίου 2022. Η γλώσσα για την κλιματική αλλαγή ήταν επίσης φιλόδοξη, τοποθετώντας την ως στρατηγικό θέμα άμυνας: «το ΝΑΤΟ πρέπει να γίνει ο κορυφαίος διεθνής οργανισμός όσον αφορά την κατανόηση και την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ασφάλεια».

Από αριστερά, οι πρόεδροι της Τουρκίας και των ΗΠΑ Ρ.Τ. Ερντογάν και Τζ. Μπάιντεν, ο γ.γ. του ΝΑΤΟ Γ. Στόλτενμπεργκ και ο (απερχόμενος πλέον) πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου Μπ. Τζόνσον κατά τη συνεδρίαση του Βορειοατλαντικού Συμβουλίου της 29ης Ιουνίου.

Τουρκική επιτυχία

Σε ότι αφορά την Τουρκία, η Σύνοδος Κορυφής του ΝΑΤΟ της Μαδρίτης ήταν, αναμφισβήτητα, μια επιτυχία για την Άγκυρα για τρεις διαφορετικούς λόγους. Το πρώτο είναι το περιεχόμενο του τριμερούς μνημονίου που υπογράφηκε με τη Σουηδία και τη Φινλανδία: αναφορά στο εμπάργκο όπλων στην Τουρκία, επιβεβαιωμένη δέσμευση για την αντιμετώπιση των τουρκικών ανησυχιών για την ασφάλεια, καμία βοήθεια προς το PKK ή τις κουρδικές Μονάδες Άμυνας του Λαού (YPG), συνεργασία για την αμυντική βιομηχανία. Φυσικά, πρόκειται για δηλώσεις αρχής και η εκτέλεση ή μια τελική δέσμευση θα πραγματοποιηθεί με την πάροδο του χρόνου.

Ο δεύτερος λόγος είναι η έγκριση από τον Λευκό Οίκο όχι μόνο για το τριμερές μνημόνιο, αλλά και για την ενίσχυση της τουρκικής αεροπορίας και, συγκεκριμένα, τη δέσμευση να πιέσει το Κογκρέσο να εγκρίνει τις πωλήσεις και τις αναβαθμίσεις μαχητικών αεροσκαφών F-16. Και πάλι, ο δρόμος θα είναι μακρύς, αλλά η στάση αυτή της Τουρκίας στην  Σύνοδο της Μαδρίτης της έδωσε την δυνατότητα να κάνει το πρώτο βήμα.

Ο τρίτος λόγος δεν είναι ίσως τόσο προφανής: η συμπερίληψη στη νέα Στρατηγική Αντίληψη της γλώσσας για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας «σε όλες τις μορφές και εκδηλώσεις της»: «Επιβεβαιώσαμε τη δέσμευσή μας να συνεχίσουμε τον αγώνα με αποφασιστικότητα και αλληλεγγύη, μεταξύ άλλων μέσω της ανταλλαγής πληροφοριών και της υποστήριξης προς τους εταίρους μας». Αυτή η γλώσσα, και η εξέχουσα θέση λόγω των ανησυχιών για την τρομοκρατία και τη ρωσική στρατιωτική απειλή, αντιμετωπίζουν τις τουρκικές ανησυχίες και υπογραμμίζουν την αξία που προσθέτει η Τουρκία στη Συμμαχία.

Οι σχέσεις με την Ε.Ε.

Σε ότι αφορά τέλος τις σχέσεις Ε.Ε.-ΝΑΤΟ, η νέα Στρατηγική Αντίληψη αναφέρει την Ευρωπαϊκή Ένωση ως «μοναδικό και ουσιαστικό εταίρο», καλώντας για μεγαλύτερη συνεργασία για την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών, την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας, την αντιμετώπιση των προκλήσεων της ασφάλειας των πολιτών, τη στρατιωτική κινητικότητα (military mobility), την ανθεκτικότητα (resilience), την κλιματική αλλαγή, τις αναδυόμενες τεχνολογίες, την ατζέντα του ΝΑΤΟ για τις γυναίκες, την ειρήνη και την ασφάλεια και τέλος την αντιμετώπιση των «συστημικών προκλήσεων» της Κίνας. Το ΝΑΤΟ και η Ε.Ε. αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις ασφαλείας και, επομένως η ενίσχυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως ενεργού παράγοντα στην ασφάλεια και την άμυνα, είναι υψίστης σημασίας. Αυτό αναγνωρίζεται στη Στρατηγική Αντίληψη, στο σημείο που είναι  αφιερωμένο στις σχέσεις Ε.Ε.-ΝΑΤΟ.

Σε αντίθεση με ό,τι προβλεπόταν στην Κοινή Διακήρυξη Ε.Ε.-ΝΑΤΟ, που υπογράφτηκε στη σύνοδο κορυφής της Συμμαχίας στις 6 Ιουλίου 2016, φέτος δεν έγινε καμία αναφορά στη θαλάσσια ασφάλεια και το συντονισμό για την ανάπτυξη στρατιωτικών δυνατοτήτων. Στη φωτογραφία, από αριστερά, ο τότε πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ντ. Τουσκ, ο γ.γ. του ΝΑΤΟ Γ. Στόλτενμπεργκ και ο τότε πρόεδρος της Κομισιόν Ζ-Κ. Γιούνκερ.

Οι προβλέψεις τόσο της Στρατηγικής Αντίληψης του ΝΑΤΟ, όσο και της Στρατηγικής Πυξίδας της Ε.Ε. (στην οποία έχουμε αναφερθεί σε προηγούμενο τεύχος), συνάδουν με το στόχο της ενίσχυσης της συνεργασίας Ε.Ε.-ΝΑΤΟ. Η υφιστάμενη συνεργασία αντιμετωπίζει ήδη τα περισσότερα από τα σημεία που αναγνωρίστηκαν στην Μαδρίτη, αλλά η εστίαση στην ασφάλεια των πολιτών και την αντιμετώπιση της Κίνας είναι νέα. Από την άλλη, μια αξιοσημείωτη απουσία είναι η αναφορά στη θαλάσσια ασφάλεια, η οποία ήταν ένας από τους αρχικούς επτά τομείς συνεργασίας Ε.Ε.-ΝΑΤΟ που εντόπισαν οι δύο Οργανισμοί στην Κοινή Δήλωσή τους το 2016 (EU-NATO Joint Declaration – Warsaw – 2016). Μια άλλη απουσία αφορά τον συντονισμό για την ανάπτυξη στρατιωτικών ικανοτήτων (military capabilities), ο οποίος έχει δημιουργήσει διατλαντικές εντάσεις: οι Ηνωμένες Πολιτείες και κάποιοι άλλοι Σύμμαχοι εκτός Ε.Ε., ανησυχούν ότι ένας μεγαλύτερος ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην άμυνα θα μπορούσε να αποσπάσει πόρους και να επικεντρωθεί μακριά από το ΝΑΤΟ.  Αυτό που επικρίθηκε επίσης ήταν η απουσία κοινής προσέγγισης Ε.Ε.-ΝΑΤΟ σχετικά με τη συνεργασία τους στην Αφρική.

Σε ότι αφορά την πολυαναμενόμενη νέα Κοινή Δήλωση Ε.Ε.-ΝΑΤΟ, η οποία αρχικά είχε προσδιοριστεί να ανακοινωθεί στην Μαδρίτη, αυτή αναμένεται να υλοποιηθεί πριν από το τέλος του 2022, πιθανότατα το φθινόπωρο. Η καθυστέρηση της νέας Κοινής Δήλωσης Ε.Ε.-ΝΑΤΟ δεν οφείλεται μόνο στην βαριά ατζέντα της Συνόδου Κορυφής με ζητήματα που σχετίζονται και με την Τουρκία, η οποία σε κάθε τέτοια Κοινή Δήλωση εγείρει ζητήματα (για να της δοθεί άλλο ένα στην ατζέντα, ώστε να «παζαρέψει» πιο αποτελεσματικά με στόχο να κερδίσει όσο το δυνατόν περισσότερα και έτσι να τεθεί σε κίνδυνο είτε η ίδια η Κοινή Διακήρυξη είτε η ένταξη της Φινλανδίας και της Σουηδίας). Επιπλέον, η καθυστέρηση σχετίζεται με θέματα που ανέδειξε το Ηνωμένο Βασίλειο το οποίο, προς το παρόν, αναζητά ποια οδό να ακολουθήσει στις σχέσεις με την Ε.Ε. για θέματα ασφάλειας και άμυνας.

Προσπαθήσαμε σε αυτό το άρθρο να συνοψίσουμε τα αποτελέσματα της Συνόδου της Μαδρίτης, χωρίς να αναφερθούμε με λεπτομέρεια στην νέα Στρατηγική Αντίληψη την οποία θα εξετάσουμε διεξοδικά στο επόμενο τεύχος.

*Associate Partner Ernst & Young για θέματα Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων Χρηματοδότησης –Επικεφαλής Τομέα Ασφάλειας και Άμυνας – Πρώην ανώτερο στέλεχος της Ε.Ε. για θέματα Ασφάλειας και Άμυνας