Η νέα Στρατηγική Αντίληψη του ΝΑΤΟ
Του Βασίλη Τσιάμη*
Στη φωτογραφία: Μέλη της αμερικανικής 3ης Τεθωρακισμένης Ταξιαρχίας, η οποία συμμετέχει στη ΝΑΤΟϊκή δύναμη αντίδρασης που συγκροτήθηκε μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, κατά τη διάρκεια άσκησης, στη Βουλγαρία, στις αρχές Αυγούστου.
Συνεχίζουμε, σε αυτό το άρθρο, την περιγραφή των αποτελεσμάτων της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ του περασμένου Ιουνίου που -δεδομένων των συνθηκών- θα μπορούσε κανείς να την περιγράψει και ως ιστορικής σημασίας. Αναμφίβολα, η υιοθέτηση της νέας Στρατηγικής Αντίληψης (Strategic Concept) είναι μία από τις πιο σημαντικές αποφάσεις που ελήφθησαν, αν όχι η πιο σημαντική.
«Εμείς, οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων των Συμμάχων του ΝΑΤΟ, συναντηθήκαμε στη Μαδρίτη σε μια κρίσιμη στιγμή για την ασφάλειά μας και για τη διεθνή ειρήνη και σταθερότητα. Σήμερα, εγκρίνουμε μια νέα Στρατηγική Αντίληψη για να διασφαλίσουμε ότι η Συμμαχία μας παραμένει κατάλληλη και διαθέτει πόρους για το μέλλον». Αυτή η δήλωση έχει ανακτηθεί από τη Στρατηγική Αντίληψη του ΝΑΤΟ για το 2022. Η Σύνοδος Κορυφής της Μαδρίτης έδωσε μια ευκαιρία, στην κατάλληλη χρονική στιγμή, να αντιμετωπιστεί η επιθετικότητα της Ρωσίας με ενιαίο τρόπο, μέσω συνεχιζόμενων διπλωματικών και οικονομικών μέτρων, αλλά και στρατιωτικής υποστήριξης στην Ουκρανία.
Το ΝΑΤΟ δεσμεύτηκε να επεκτείνει περαιτέρω τη στρατιωτική του υποστήριξη στους ευάλωτους συμμάχους του κατά μήκος των ρωσικών συνόρων. Μια άλλη πτυχή που κρίθηκε ως κρίσιμη εξέλιξη, προσφέροντας μια αίσθηση ανακούφισης για τη νέα αίσθηση της ενότητας του ΝΑΤΟ, ήταν η συμφωνία της τελευταίας στιγμής που κατέληξε η Τουρκία με τη Φινλανδία και τη Σουηδία, με την οποία η Άγκυρα πείστηκε να άρει τις αντιρρήσεις της για την ένταξή τους στη Συμμαχία.
Προκλήσεις και εκκρεμότητες
Αν και αυτά τα συμπεράσματα επιτρέπουν ένα ελπιδοφόρο μέλλον, ορισμένες προκλήσεις εξακολουθούν να υφίστανται. Ο επιμερισμός των βαρών είναι ένα επίμονο ζήτημα. Ακόμη και μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, η πλειονότητα των μελών δεν τηρεί τη δέσμευσή τους να επενδύουν τουλάχιστον το 2% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος τους (ΑΕΠ) για την άμυνα. Οι καθυστερήσεις περιλαμβάνουν, κυρίως, τη Γερμανία, αν και έχει λάβει πρόσφατα μέτρα για να επιτύχει αυτόν τον στόχο ως πολυετή μέσο όρο. Επιπλέον, η αποφασιστικότητα της Συμμαχίας ήδη δοκιμάζεται, καθώς οι πιέσεις για τον αυξανόμενο πληθωρισμό και οι ανησυχίες για τον εφοδιασμό ενέργειας και τροφίμων εντείνονται σε όλη την ευρωατλαντική περιοχή. Τις τελευταίες εβδομάδες, η Γαλλία, η Γερμανία και η Ιταλία έχουν εκφράσει ενδιαφέρον για την εξεύρεση μιας διευθέτησης της σύγκρουσης μέσω διαπραγματεύσεων, η οποία πιθανότατα θα αφήσει κάποια κατεχόμενα ουκρανικά εδάφη στα ρωσικά χέρια. Σε αυτή την προσέγγιση αντιτίθεται σθεναρά η Πολωνία και τα κράτη της Βαλτικής, μεταξύ άλλων. Αν και αυτές οι διαφορές ωθήθηκαν στο παρασκήνιο κατά την τελευταία Σύνοδο Κορυφής , δεν έχουν εξαφανιστεί.
Λαμβάνοντας υπόψη ότι η Συμμαχία αντιμετωπίζει μια ασταθή περίοδο δυναμικής τύπου Ψυχρού Πολέμου και δυνητικού πυρηνικού βραχίονα, η ισχυρή άμυνα είναι απαραίτητη. Η νέα Στρατηγική Αντίληψη αντικατοπτρίζει κινήσεις προς αύξηση των αμυντικών δαπανών, μεγαλύτερη εθνική ανθεκτικότητα και αυξημένη διαβούλευση και συνοχή της Συμμαχίας. Όμως, ενώ η ισχυρή άμυνα είναι απαραίτητη για την αποτροπή, οι παρατηρητές σωστά παρατηρούν ότι αυτό δεν το εγγυάται. Για αποτελεσματική συλλογική άμυνα σε ασταθείς καιρούς, η Στρατηγική Αντίληψη του 2022 πρέπει να προσφέρει σύγχρονη αποτρεπτική ικανότητα μακροπρόθεσμα. Αυτό σημαίνει αλλαγές από τη Στρατηγική Αντίληψη του 2010, η οποία γράφτηκε για μια λιγότερο απαιτητική εποχή. Ωστόσο, έχει διατυπωθεί κριτική και για τη διατύπωση που έχει χρησιμοποιηθεί για να δοθεί μεγαλύτερη εστίαση και σαφέστερη πρόθεση. Εμπειρογνώμονες άμυνας και ασφάλειας υποστηρίζουν ότι το 2022 Concept κινεί πράγματι τη Συμμαχία πέρα από την καθαρά στρατιωτική αντίληψη της αποτροπής του 2010 σε νέα, ευρύτερου φάσματος αποτροπή σε ειρήνη, κρίση και πόλεμο, χρησιμοποιώντας τα εργαλεία που διαθέτει το ΝΑΤΟ και αναπτύσσοντας πνευματικό κεφάλαιο για την αποτροπή βραχυπρόθεσμα.
Σε αυτό το πλαίσιο, υποστηρίζεται ότι η νέα Στρατηγική Αντίληψη δεν προσφέρει σαφές όραμα για τις μακροπρόθεσμες προσαρμογές και το σχέδιο δράσης (σε ορίζοντα 20 ετών), ώστε να καταστήσει την αποτροπή του ΝΑΤΟ πιο αποτελεσματική με χαμηλότερο κίνδυνο και χαμηλότερο κόστος. Όμως, όπως πάντα, εξακολουθούν να υπάρχουν αντίθετες απόψεις. Ενώ ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι η Αντίληψη έχει περιορισμένα πρακτικά αποτελέσματα στην ανάπτυξη του ΝΑΤΟ, άλλοι υποστηρίζουν ότι κωδικοποιεί μια στρατηγική κατεύθυνση στην οποία δεσμεύονται τα μέλη, διαμορφώνοντας έτσι πραγματικά το μέλλον της Συμμαχίας.
Νέες Προσεγγίσεις και Παλιές Υποθέσεις
Η ιστορία των Στρατηγικών Αντιλήψεων του ΝΑΤΟ μπορεί να αναχθεί στα πολύ πρώτα χρόνια της Συμμαχίας, το 1949. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, η Αντίληψη ενημερωνόταν πιο συχνά από ό,τι πρόσφατα. Οι Αντιλήψεις, που παρουσιάστηκαν κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου μεταξύ 1949 και 1968, ήταν ταξινομημένες και λειτουργικά σχετικές, καθιστώντας τις περισσότερο «στρατιωτικο-στρατηγικές» παρά «πολιτικο-στρατηγικές». Οι μετα-ψυχροπολεμικές Στρατηγικές Αντιλήψεις του 1991, του 1999 και του 2010 επηρεάστηκαν -όλες- από τη σχετική στρατηγική σταθερότητα των καιρών και τις θετικές προοπτικές για συνεργατικές και εποικοδομητικές εξελίξεις στις παγκόσμιες υποθέσεις. Ωστόσο, είναι η Στρατηγική Αντίληψη του 2010 που παρουσίασε τα τρία βασικά καθήκοντα για το ΝΑΤΟ: συλλογική άμυνα, διαχείριση κρίσεων και συνεργατική ασφάλεια. Η ρωσική στρατιωτική επίθεση κατά της Ουκρανίας, το 2014, συνέβαλε σε ένα αυξανόμενο συναίσθημα ότι η ιδέα του 2010 έπρεπε να επικαιροποιηθεί. Η μεταναστευτική κρίση και οι εκδηλώσεις υβριδικών απειλών, όπως οι σοβαρές επιθέσεις στον κυβερνοχώρο, έγιναν, επίσης, σημαντικές για τα μέλη της Συμμαχίας.
Ως εκ τούτου, η επιτυχής υιοθέτηση του πολυαναμενόμενου νέου Concept είναι ένα θετικό επίτευγμα για το ΝΑΤΟ και η διαδικασία που οδήγησε στην παρουσίασή του ήταν εκτεταμένη τόσο σε προσπάθεια όσο και σε εύρος. Το περιβάλλον ασφαλείας έχει αλλάξει δραματικά από τότε που υιοθετήθηκε η τελευταία Στρατηγική Αντίληψη το 2010 και προηγήθηκε της Αραβικής Άνοιξης, των μεταναστευτικών κρίσεων, της προσάρτησης της Κριμαίας, της προεδρίας του Ντόναλντ Τραμπ, της αποχώρησης από το Αφγανιστάν και της κοινής προσέγγισης ασφαλείας στη Ρωσία. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, στις 24 Φεβρουαρίου 2022, σηματοδότησε ένα νέο ορόσημο που άλλαξε τις παραμέτρους για τη σύνταξη της Αντίληψης. Το 2022 Concept επιστρέφει στην παράδοση των εννοιών πριν από το 2010 όσον αφορά την τοποθέτηση της συλλογικής άμυνας ως τοποθετημένη πάνω από τα τρία βασικά καθήκοντα και ως το πιο ζωτικό στοιχείο της στρατηγικής του ΝΑΤΟ.
Τα τρία βασικά καθήκοντα της Συμμαχίας είναι η αποτροπή και η άμυνα, η πρόληψη και διαχείριση κρίσεων και η συνεργατική ασφάλεια. Η Στρατηγική Αντίληψη του 2022 θέτει, εκ νέου, προτεραιότητες μακριά από τη διαχείριση κρίσεων συμπεριλαμβανομένων της άμυνας και της αποτροπής. Παραδόξως, δεδομένης της σημασίας των περιβαλλοντικών θεμάτων, η «ανθεκτικότητα» δεν καθίσταται βασικό καθήκον, αλλά η διατομεακή σημασία της τεχνολογικής καινοτομίας, της κλιματικής αλλαγής, της ανθρώπινης ασφάλειας και της ατζέντας «Γυναίκες, Ειρήνη και Ασφάλεια» υποστηρίζουν όλα τα βασικά καθήκοντα. Επιπλέον, η Συμμαχία επεκτείνει σημαντικά τη δομή των δυνάμεών της, προχωρώντας πολύ πέρα από την τρέχουσα Δύναμη Αντίδρασης του ΝΑΤΟ και τη δύναμη της αιχμής του δόρατος. Τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, οι Σύμμαχοι έχουν δεσμευτεί, εκ νέου, να επιτύχουν τον στόχο του 2% για αμυντικές δαπάνες, τουλάχιστον οι περισσότεροι από αυτούς. Επιπλέον, ο γενικός γραμματέας Γενς Στόλτενμπεργκ κατάφερε να κερδίσει υποστήριξη για την αύξηση της κοινής χρηματοδότησης του ΝΑΤΟ, κυρίως σε ότι αφορά το επενδυτικό πρόγραμμα της Συμμαχίας.
Ρωσία και Κίνα
Η Στρατηγική Αντίληψη του 2022 έδειξε ότι το ΝΑΤΟ δεν βλέπει πλέον τον κόσμο μέσα από ένα μόνο πρίσμα, αλλά μέσα από έναν πολύπλευρο φακό ανοιχτό στην πολυπλοκότητα και την ποικιλία της νέας διεθνούς πραγματικότητας. Η νέα Στρατηγική Αντίληψη αντικατοπτρίζει τις αλλαγές στο στρατηγικό περιβάλλον με διάφορους τρόπους.
Πρώτα απ ‘όλα, η τελευταία Στρατηγική Αντίληψη, που κυκλοφόρησε το 2010, εκτίμησε ότι «η ευρωατλαντική περιοχή βρίσκεται σε ειρήνη και η απειλή μιας συμβατικής επίθεσης κατά του εδάφους του ΝΑΤΟ είναι χαμηλή», ενώ τώρα «η ευρωατλαντική περιοχή δεν είναι σε ειρήνη. [..] Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα επίθεσης κατά της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας των Συμμάχων». Δεύτερον, το γεγονός ότι οι πολιτικές της Ρωσίας και της Κίνας αντιμετωπίζονται στη νέα Στρατηγική Αντίληψη, είναι επίσης υψίστης σημασίας, σε αντίθεση με τις προηγούμενες πολιτικές σε πολλούς βασικούς τομείς. Η χρήση γλώσσας, τύπου Ψυχρού Πολέμου, είναι ισχυρότερη από αυτή που χρησιμοποιήθηκε σε οποιαδήποτε άλλη Αντίληψη από τις μεταψυχροπολεμικές στρατηγικές έννοιες. Πιο συγκεκριμένα, η νέα Στρατηγική Αντίληψη περιγράφει τη Ρωσία ως «άμεση απειλή», η οποία είναι η ισχυρότερη χρήση της γλώσσας για την περιγραφή της Ρωσίας από το 1991. Η Στρατηγική Αντίληψη του 2022 καθορίζει μια νέα πολιτική για τη Ρωσία, δηλώνοντας ότι «η Ρωσική Ομοσπονδία είναι η πιο σημαντική και άμεση απειλή για την ασφάλεια των Συμμάχων και για την ειρήνη και τη σταθερότητα στον ευρωατλαντικό χώρο». Η Ρωσία ήταν ο στρατηγικός «εταίρος» του ΝΑΤΟ στην προηγούμενη Στρατηγική Αντίληψη, και αυτή είναι μια σαφής δήλωση ότι πλέον έχει γίνει απειλή.
Η Στρατηγική Αντίληψη του 2022 είναι, επίσης, το πρώτο στρατηγικό έγγραφο του ΝΑΤΟ που αναφέρει την Κίνα. Η Στρατηγική Αντίληψη του 2022 αναφέρει ότι οι «δηλωμένες φιλοδοξίες και οι καταναγκαστικές πολιτικές της Κίνας αμφισβητούν τα συμφέροντα, την ασφάλεια και τις αξίες μας». Για να μειωθούν οι κίνδυνοι που προέρχονται από την Κίνα, η Στρατηγική Αντίληψη του 2022 επιχειρεί να δεσμεύσει άλλα έθνη στην περιοχή του Ινδο-Ειρηνικού, αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο την ευαισθητοποίηση, την κατανόηση και την εμπιστοσύνη με τη Συμμαχία.
Η Στρατηγική Αντίληψη εξετάζει εξάλλου τη μείωση του κινδύνου και τη διαφάνεια ως δυνητικά χρήσιμους τρόπους προσέγγισης του ελέγχου των όπλων τόσο με τη Ρωσία, όσο και με την Κίνα. Όσον αφορά τη Ρωσία, «το ΝΑΤΟ δεν επιδιώκει αντιπαράθεση και δεν αποτελεί απειλή για τη Ρωσική Ομοσπονδία». Ως εκ τούτου, το ΝΑΤΟ «…θα παραμείνει πρόθυμο να διατηρήσει ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με τη Μόσχα για τη διαχείριση και τον μετριασμό των κινδύνων, την πρόληψη της κλιμάκωσης και την αύξηση της διαφάνειας. Επιδιώκουμε σταθερότητα και προβλεψιμότητα στον ευρωατλαντικό χώρο και μεταξύ του ΝΑΤΟ και της Ρωσικής Ομοσπονδίας». Εν τω μεταξύ, όσον αφορά την Κίνα, υποστηρίζει ότι το ΝΑΤΟ «…θα παραμείνει ανοιχτό σε εποικοδομητική δέσμευση με τη ΛΔΚ, συμπεριλαμβανομένης της οικοδόμησης αμοιβαίας διαφάνειας, με σκοπό τη διασφάλιση των συμφερόντων ασφάλειας της Συμμαχίας».
Έλεγχος όπλων
Όσον αφορά τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα τρέχοντα μέσα του παγκόσμιου καθεστώτος ελέγχου και μη διάδοσης των όπλων, η Στρατηγική Αντίληψη του 2022 υποβαθμίζει, σημαντικά, την εστίαση στον έλεγχο των εξοπλισμών ως το κύριο εργαλείο για τη διαχείριση των συγκρούσεων και των εξοπλιστικών αγώνων υπέρ της μείωσης του κινδύνου, της διαχείρισης των συγκρούσεων και μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης. Η Στρατηγική Αντίληψη εξετάζει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα τρέχοντα μέσα του παγκόσμιου καθεστώτος ελέγχου και μη διάδοσης των όπλων, αλλά δεν προσφέρει πολλά στον τρόπο λύσεων. Ωστόσο, αυτό που μπορεί να συναχθεί είναι ότι η Στρατηγική Αντίληψη του 2022 και η προοπτική της για τον έλεγχο των όπλων είναι σαφώς σύμφωνη με τη νέα κατεύθυνση που πήραν οι χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ ξεκινώντας από τη Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ το 2014 στην Ουαλία στον απόηχο του πολέμου που είχε ξεκίνησε η Ρωσία κατά της Ουκρανίας, το Φεβρουάριο του ίδιου έτους, και την προσάρτηση της Κριμαίας.
Το ΝΑΤΟ ενισχύει την αποτροπή και την άμυνά του
Στη Σύνοδο Κορυφής της Μαδρίτης, το ΝΑΤΟ ανακοίνωσε μια σημαντική σκλήρυνση της στάσης άμυνας και αποτροπής του, ώστε να είναι σε θέση να «υπερασπιστεί κάθε ίντσα του συμμαχικού εδάφους» και δεσμεύτηκε εκ νέου σε μια προσέγγιση 360 μοιρών στην ασφάλεια μέσω πολλών βελτιώσεων. Πρώτον, συμφώνησαν να ενισχύσουν τις προκεχωρημένες, στα ανατολικά σύνορα, πολυεθνικές ομάδες μάχης του ΝΑΤΟ από μέγεθος τάγματος σε μέγεθος ταξιαρχίας. Δεύτερον, οι Σύμμαχοι συμφώνησαν σε ένα νέο Μοντέλο Δυνάμεων του ΝΑΤΟ, το οποίο αντιπροσωπεύει μια ευρύτερη επέκταση των δυνάμεων υψηλής ετοιμότητας που είναι δυνητικά διαθέσιμες στο ΝΑΤΟ, όπου και όταν απαιτείται. Τρίτον, σε πλήρη αντίθεση με την πρόθεση του προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν, η Σουηδία και η Φινλανδία θα μπορούν τώρα να ενταχθούν στη Συμμαχία, αφού η Τουρκία απέσυρε τις αντιρρήσεις της στη Μαδρίτη, ενισχύοντας σημαντικά την πολιτική ενότητα.
Η ένταξη της Φινλανδίας και της Σουηδίας
Η Φινλανδία και η Σουηδία διαθέτουν στρατιωτικό εξοπλισμό και δυνατότητες αιχμής. Με 1.500 συστήματα πυροβολικού και πυραύλων, η Φινλανδία διαθέτει μία από τις ισχυρότερες δυνάμεις πυροβολικού της Ευρώπης—κλειδί για τον σύγχρονο πόλεμο, όπως αποδείχθηκε και πάλι στη μάχη φθοράς στο Ντονμπάς της Ουκρανίας. Τα σουηδικά μαχητικά αεροσκάφη και τα ντίζελ-ηλεκτρικά υποβρύχια είναι μερικά από τα πιο προηγμένα στον κόσμο.
Ωστόσο, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η Φινλανδία και η Σουηδία εντάσσονται στο ΝΑΤΟ για λόγους καθαρής ασφάλειας – όχι, όπως σε προηγούμενους γύρους επέκτασης του ΝΑΤΟ, ως απόφαση εισόδου στη διατλαντική κοινότητα ή ως επικύρωση πολιτικών μεταρρυθμίσεων. Επιπλέον, η επέκταση του ΝΑΤΟ αναμένεται να ενισχύσει την ασφάλεια για τα κράτη της Βαλτικής, τα οποία είναι μέλη του ΝΑΤΟ από το 2004 και των οποίων οι αμυντικοί σχεδιαστές ανησυχούν, εδώ και καιρό, ότι η Ρωσία θα μπορούσε να καταλάβει τα φινλανδικά και σουηδικά νησιά στη Βαλτική Θάλασσα, ιδιαίτερα τη Γκότλαντ, και να τα χρησιμοποιήσει ως βάσεις για να εξαπολύσουν επιθέσεις στα εδάφη τους. Όλα αυτά επέτρεψαν στο ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. να ευθυγραμμιστούν στενά ως προς την ένταξή τους ακριβώς τη στιγμή που τα ευρωπαϊκά κράτη πρέπει να ενισχυθούν αμυντικά.
Η νέα Στρατηγική Αντίληψη έρχεται στον κατάλληλο χρόνο και μας θυμίζει όρους και έννοιες από τα παλιά. Είναι, ουσιαστικά, η επίσημη επιβεβαίωση ότι, από το 1990 μέχρι σήμερα, τελικά δεν καταφέραμε στην Ευρώπη να εμπεδώσουμε την ειρήνη και την σταθερότητα και ότι πάλι η ευρωπαϊκή ήπειρος κινδυνεύει να μετατραπεί σε πεδίο αντιπαράθεσης των υπερδυνάμεων του πλανήτη που, δυστυχώς, η Ε.Ε., παρά τα σχεδόν 30 χρόνια ευμάρειας και ασφάλειας που προηγήθηκαν, δεν κατάφερε να συγκαταλέγεται μέσα σε αυτές. Μέχρι πρόσφατα, ο όρος Στρατηγική Αυτονομία ήταν το κύριο σύνθημα σε όλα τα έγγραφα και της δηλώσεις της Ε.Ε. Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία ο όρος αυτός πλέον …αγνοείται!
*Associate Partner Ernst & Young για θέματα Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων Χρηματοδότησης –Επικεφαλής Τομέα Ασφάλειας και Άμυνας – Πρώην ανώτερο στέλεχος της Ε.Ε. για θέματα Ασφάλειας και Άμυνας
