Η μεγάλη απενοχοποίηση της Ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας

Του Βασίλη Τσιάμη

Δεν κομίζω γλαύκας λέγοντας ότι η Ασφάλεια και η Άμυνα λειτουργούν ως ο ακρογωνιαίος λίθος όχι μόνο της ασφάλειας των πολιτών και της εδαφικής ακεραιότητας μιας χώρας, αλλά ευρύτερα είναι μοχλός για την ανάπτυξη, την καινοτομία και την πρόοδό της. Αυτή ήταν η βάση των ευρωπαϊκών κοινωνιών μας για χρόνια. Απλά το ξεχάσαμε για μία περίοδο μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ίσως και δικαιολογημένα γιατί, μετά από δεκαετίες πολέμων και ανασφάλειας, οι κοινωνίες μας αποζητούσαν μία περίοδο ειρήνης και ασφάλειας, ώστε όλες οι παραγωγικές πηγές να επικεντρωθούν στην ευημερία των πολιτών. Οι τρομοκρατικές ενέργειες όμως στην Ευρώπη, η εισβολή της Ρωσίας στην Κριμαία, ο πόλεμος στην Ουκρανία και τώρα η νέα κρίση στην Μέση Ανατολή μας οδήγησαν, ξανά, στην αφετηρία της σκέψης σε ό,τι αφορά την Ασφάλεια και την Άμυνα.

Ως εκ τούτου, και πάλι, η εθνική ασφάλεια είναι στο επίκεντρο και δεν περιορίζεται πλέον μόνο στην στρατιωτική της διάσταση, αλλά έχει ενσωματωθεί απρόσκοπτα στην οικονομική παγκοσμιοποίηση, καταδεικνύοντας έτσι και την οικονομική της διάσταση με κύριο παράγοντα την αμυντική βιομηχανία. Πολλές φορές στο παρελθόν η ίδια η Επιτροπή θεωρούσε την αμυντική βιομηχανία ως ακόμα ένα βιομηχανικό τομέα, με τις ιδιαιτερότητες του ασφαλώς, αλλά χωρίς ανάγκη για επιλεκτική δράση υποστήριξης. Οι χώρες που τολμούσαν να υποστηρίζουν επιλεκτικά την αμυντική τους βιομηχανία έμπαιναν στο  μικροσκόπιο της Επιτροπής για πιθανές κυρώσεις. Ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι αδυναμίες που ανέδειξε, ως αποτέλεσμα της έλλειψης επενδύσεων στην αμυντική βιομηχανία για μία μακρά περίοδο, έκανε ακόμα και την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να αναθεωρήσει την προσέγγισή της -και αναφέρομαι στην Επιτροπή, γιατί αυτή η διάσταση ήταν πάντα γνωστή στα κράτη-μέλη και ιδίως σε εκείνα που αισθάνονται απειλή.

Επιτέλους, λοιπόν,  ο στόχος για μια ισχυρή, ανταγωνιστική και ανθεκτική Ευρωπαϊκή Αμυντική Τεχνολογική και Βιομηχανική Βάση (ΕΑΤΒΒ), ικανή να διασφαλίσει την ευρωπαϊκή ασφάλεια, επέστρεψε στο μενού της Ε.Ε., καθώς αναγνωρίζεται ευρύτατα πλέον ότι παρέχει μοναδική υποστήριξη στις επιχειρησιακές δυνατότητες των ενόπλων δυνάμεων της Ευρώπης και εξασφαλίζει την δυνατότητα αυτόνομων αποφάσεων. Για το σκοπό αυτό, η Ε.Ε. υιοθέτησε και ανέπτυξε ταχύτατα σύνολο πολιτικών, στρατιωτικών και χρηματοδοτικών αποφάσεων και δράσεων. Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Άμυνας, η Στρατηγική Πυξίδα, η Δράση για την υποστήριξη των βιομηχανικών δυνατοτήτων της Ε.Ε. στην παραγωγή πυρομαχικών και άλλα.

Όμως αρκεί αυτό; Η περίοδος της ευμάρειας και της έλλειψης απειλών στην Ευρώπη οδήγησε δυστυχώς όχι μόνο στον περιορισμό των επενδύσεων από πλευράς των κρατών-μελών, αλλά και της Επιτροπής. Ο κλάδος αποκλείστηκε από κάθε ευρωπαϊκό χρηματοδοτικό εργαλείο, με απότοκο την απώλεια βασικών δεξιοτήτων και βιομηχανικών δυνατοτήτων, ενώ δημιούργησε επιπλέον ένα καθεστώς δαιμονοποίησης των αμυντικών βιομηχανιών και όσων δραστηριοποιούντο ή σχετίζονταν με αυτή. Ακόμη θυμάμαι έντονα την απεγνωσμένη προσπάθεια ενός στελέχους μιας μεγάλης ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας, πριν από τέσσερα χρόνια, να «ανοίξει» τραπεζικό λογαριασμό σε ευρωπαϊκή τράπεζα, όταν όλες αρνούνταν. Οι αμυντικές βιομηχανίες θεωρήθηκαν ως οι κύριου ύποπτοι για τη μόλυνση του περιβάλλοντος και ως η βάση της διαφθοράς στην Ευρώπη. Για τους δε ειρηνιστές, ως η κύρια πηγή που προκαλεί τους πολέμους στον πλανήτη και τόσα άλλα, με αποτέλεσμα πέραν της δημόσιας ακόμη και η πρόσβαση στις ιδιωτικές χρηματοδοτήσεις να περιοριστεί και οι τράπεζες ουσιαστικά «έκλεισαν» για αυτές. Παρά ταύτα, αγνοούσαμε -ή θέλαμε να αγνοούμε- ότι, πέραν του γεγονότος πως με μια ανεπτυγμένη ΕΑΤΒΒ οι ένοπλες δυνάμεις εξασφαλίζουν πρόσβαση στις πιο εξελιγμένες τεχνολογίες νωρίτερα από τους δυνητικούς αντιπάλους (μετριάζοντας έτσι τις εξωτερικές απειλές και προωθώντας την συνεργασία μεταξύ των κρατών-μελών σε συνθήκες αυτονομίας), οι αμυντικές βιομηχανίες ήταν και είναι σημαντικός παράγοντας ανάπτυξης, καινοτομίας και εξασφάλισης χιλιάδων θέσεων εργασίας. Έχοντας, παράλληλα, ενσωματώσει τις περιβαλλοντικές, κοινωνικές και διοικητικές απαιτήσεις (ESG) στα ετήσια πλαίσια αναφοράς. Ένα κριτήριο που χρησιμεύει αποφασιστικά στην αξιολόγηση της συνολικής βιωσιμότητας και των ηθικών πρακτικών κάθε εταιρείας, στο πλαίσιο των σχετικών προβλέψεων των σχετικών πολίτικών της Ε.Ε. Βίωναν -και ακόμα βιώνουν- το γεγονός ότι, ενώ από την μία πλευρά αναγνωρίζεται ο σημαντικός τους ρόλος σήμερα στο αίσθημα ασφάλειας των πολιτών της Ε.Ε., παράλληλα θεωρούνται παρίας σε θέματα χρηματοδοτήσεων ή γενικότερα στην ηθική αντίληψη των πολιτών γι’ αυτές.

Η νέα πορεία

Έχοντας αυτά υπόψη, οι υπουργοί Άμυνας των κρατών-μελών υιοθέτησαν στις 14 Νοεμβρίου 2023 μία κοινή δήλωση σχετικά με τη σπουδαιότητα της αμυντικής βιομηχανίας, αλλά και τη δυνατότητα που πρέπει να έχει στην πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις. Οι υπουργοί Άμυνας τονίζουν ότι η ασφάλεια και η άμυνα είναι θεμελιώδεις προϋποθέσεις για ένα σταθερό και βιώσιμο μέλλον, η οποία όμως θα πρέπει να ευθυγραμμίζεται με τους στόχους βιωσιμότητας σε ό,τι αφορά την ενέργεια και την προστασία του περιβάλλοντος και αντίστροφα. Επιπλέον, ότι οι επενδύσεις στην ασφάλεια και την άμυνα συμβάλλουν στον ευρύτερο στόχο της Ε.Ε. για επίτευξη κλιματικής ουδετερότητας έως το 2050. Βασικός παράγοντας σε αυτή τη διαδικασία αναγνωρίζεται ότι είναι η αμυντική βιομηχανία. Ως εκ τούτου, καλέσαν για βελτιωμένο συντονισμό μεταξύ των εθνικών θεσμικών οργάνων και των θεσμικών οργάνων της Ε.Ε., λαμβάνοντας υπόψη ότι μία τέτοια προσέγγιση κάνει τις επενδύσεις στην ασφάλεια και την άμυνα πιο ελκυστικές για τους επενδυτές, τόσο για τα δημόσια όσο και τα ιδιωτικά χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Επίσης, ενθάρρυναν επενδυτές και όλους τους συμμετέχοντες στην εσωτερική αγορά, να αποφεύγουν τις διακρίσεις σε βάρος των επενδύσεων στην ΕΑΤΒΒ. Τουναντίον, να αναγνωρίζουν την ιδιαιτερότητα τους και την ανάγκη να έχουν πρόσβαση σε χρηματοδοτήσεις και επενδύσεις, ώστε να ικανοποιούνται πρωτίστως οι ανάγκες ασφάλειας των Ευρωπαίων πολιτών.

Ουσιαστικά, οι υπουργοί Άμυνας έδωσαν ένα μήνυμα απενοχοποίησης της αμυντικής βιομηχανίας γιατί γνωρίζουν ότι όσες επενδύσεις και να γίνουν από τον δημόσιο τομέα δεν επαρκούν για να διατηρήσουν μια υγιή και ανταγωνιστική αμυντική βιομηχανική βάση. Όντως, με τον στόχο την περαιτέρω βελτίωση των δυνατοτήτων ασφάλειας και άμυνας της Ε.Ε. ως προτεραιότητα, η βιωσιμότητα μιας επιχείρησης στον αμυντικό τομέα δεν μπορεί να προσεγγίζεται μόνο από τις  περιβαλλοντικές πτυχές της, αλλά και εκείνες της κοινωνικής και οικονομικής βιωσιμότητας. Η συνεισφορά της ΕΑΤΒΒ στην οικονομική και κοινωνική ζωή της Ε.Ε. είναι πολύπλευρη. Όπως αναφέραμε ήδη, συμβάλλει στη δημιουργία ευκαιριών απασχόλησης σε όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Οι δραστηριότητες της ΕΑΤΒΒ  κυμαίνονται από το σχεδιασμό και την παραγωγή προηγμένων στρατιωτικών τεχνολογιών έως τη συντήρηση και την αναβάθμιση των υφιστάμενων συστημάτων, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη σε διάφορους τομείς, όπως η μηχανική, οι κατασκευές, η επιμελητεία, οι υπηρεσίες υποστήριξης και σειρά άλλων. Επιπλέον, σε μια ανάλυση που διεξήχθη από το International Journal of Economic Policy Studies, διαπιστώθηκε ότι υπάρχει άμεση συσχέτιση μεταξύ της ανάπτυξης του αμυντικού τομέα και της οικονομικής ανάπτυξης σύμφωνα με το μοντέλο Feder. Η ζήτηση για προϊόντα και υπηρεσίες, που σχετίζονται με την άμυνα, τονώνει την οικονομική δραστηριότητα: συμπεριλαμβανομένων των επενδύσεων στην έρευνα και ανάπτυξη, την προμήθεια υλικών και σπάνιων γαιών και, ως εκ τούτου, τη δημιουργία μιας αυτόνομης αλυσίδας εφοδιασμού. Μια βασική πτυχή των προσπαθειών βιωσιμότητας της ΕΑΤΒΒ ήδη περιλαμβάνει την ενσωμάτωση πράσινων τεχνολογιών ως απάντηση στον περιβαλλοντικό αντίκτυπο των παραδοσιακών διαδικασιών παραγωγής που καταναλώνουν σημαντική ενέργεια και συμβάλλουν στις εκπομπές άνθρακα, όπως δηλαδή ακριβώς ισχύει σήμερα σε άλλους βιομηχανικούς τομείς. Επιδεικνύοντας δέσμευση στις αρχές της ESG, η ΕΑΤΒΒ τοποθετείται ως ελκυστική επενδυτική επιλογή σε ένα οικονομικό τοπίο που επηρεάζεται, όλο και περισσότερο, από ηθικούς λόγους, καθώς η υιοθέτηση της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας ενισχύει τη δημόσια εικόνα της, ανατρέποντας έτσι την εικόνα που παραδοσιακά υπήρχε. Επιδεικνύοντας δέσμευση σε βιώσιμες πρακτικές, η ΕΑΤΒΒ τοποθετείται ως κοινωνικά υπεύθυνη οντότητα, επηρεάζοντας θετικά τη φήμη της στην αγορά, αλλά πρωτίστως στους Ευρωπαίους πολίτες. Επιπλέον, οι πρωτοβουλίες αειφορίας της ΕΑΤΒΒ συμβάλλουν στο να γίνει ελκυστικός εργοδότης. Στη σημερινή αγορά εργασίας, οι υποψήφιοι εργαζόμενοι, ειδικά εκείνοι από τις νεότερες γενιές, συχνά αναζητούν εργοδότες που ευθυγραμμίζονται με τις αξίες τους, συμπεριλαμβανομένης της περιβαλλοντικής και κοινωνικής ευθύνης. Η δέσμευση για βιωσιμότητα ενισχύει την ελκυστικότητα του ΕΑΤΒΒ ως χώρου εργασίας, καθιστώντας ευκολότερη την προσέλκυση κορυφαίων ταλέντων με ποικίλο σύνολο δεξιοτήτων.

Η αμυντική βιομηχανία, λειτουργεί σε ένα περίπλοκο ρυθμιστικό περιβάλλον που περιλαμβάνει αυστηρές διοικητικές απαιτήσεις και πρότυπα αναφοράς. Μην ξεχνάμε ότι η αμυντική βιομηχανία αντιμετωπίζει, εκτός από τις ESG απαιτήσεις, λόγω της φύσης της και ειδικές υψηλές απαιτήσεις: από τις συνθήκες προτυποποίησης και το χρόνο ανάπτυξης και ένταξης νέων προϊόντων στην αγορά μέχρι την υποχρέωση σεβασμού στις διεθνείς δεσμεύσεις των κρατών-μελών σε διμερείς και πολυμερείς συμφωνίες και Συνθήκες. Σε ποιο άλλο τομέα της οικονομίας, το βιομηχανικό εργαλείο του υφίσταται τόσους περιορισμούς και δεσμεύσεις;

Για να επιτευχθούν αυτές οι βιώσιμες φιλοδοξίες απαιτείται συνεπής και προβλέψιμη πρόσβαση σε οικονομικούς πόρους. Η οικονομική υποστήριξη, που επιδιώκει η ΕΑΤΒΒ, είναι ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της μακροπρόθεσμης ανταγωνιστικότητας της στην αμυντική αγορά. Μην ξεχνάμε ότι, εκτός από εθνικά εργαλεία για την επίτευξη της ασφάλειας του εφοδιασμού, οι αμυντικές βιομηχανίες της Ευρώπης είναι εκτεθειμένες σε συνθήκες υψηλού ανταγωνισμού στην παγκόσμια αμυντική αγορά, με ανταγωνιστές από τις ΗΠΑ, το Ισραήλ, τον Καναδά, τη Νότια Κορέα και άλλες χώρες. Αυτό περιλαμβάνει και προϋποθέτει επενδύσεις στην έρευνα και ανάπτυξη, τις τεχνολογικές εξελίξεις και την υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών. Ο απώτερος στόχος είναι να εξασφαλιστεί η ικανότητα εφοδιασμού των Ένοπλων Δυνάμεων των κρατών-μελών με τεχνολογίες και συστήματα αιχμής. Τονίζεται ότι τα δημόσια χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕ), έχουν συγκεκριμένες πολιτικές ESG. Η ΕΤΕ, για παράδειγμα, εξαιρεί ακόμη και σήμερα από το επενδυτικό της χαρτοφυλάκιο δραστηριότητες που σχετίζονται άμεσα με τον στρατό πέραν των στοιχείων διπλής χρήσης (αυτό μένει να αποδειχτεί αν θα παραμείνει έτσι μετά την επιλογή της νέας Ισπανίδας προέδρου της ΕΤΕ). Αυτή η εξαίρεση υποδεικνύει τον αντίκτυπο των εκτιμήσεων ESG στις επενδυτικές αποφάσεις και την ανάγκη για βιομηχανίες, όπως οι αμυντικές, να επιλέξουν πιο βιώσιμες πρακτικές για οικονομική υποστήριξη. Ο αποκλεισμός από τους δείκτες ESG περιορίζει τον αριθμό των δυνητικών θεσμικών και ιδιωτών επενδυτών που είναι πρόθυμοι να ασχοληθούν με την αμυντική βιομηχανία. Αυτός ο αποκλεισμός μπορεί να συμβάλει στην αντίληψη ότι η αμυντική βιομηχανία δεν ευθυγραμμίζεται με βιώσιμες και ηθικές πρακτικές, επηρεάζοντας δυνητικά την κοινή γνώμη και την εμπιστοσύνη των ενδιαφερομένων, που όμως απλά δεν είναι ακριβές. Ο αντίκτυπος είναι ιδιαίτερα σοβαρός όταν αναφερθούμε σε καινοτόμες μΜΕ και νεοφυείς επιχειρήσεις στον αμυντικό τομέα. Αυτές οι οντότητες έχουν συχνά βραχυπρόθεσμες χρηματοδοτικές ανάγκες και η ευελιξία και η καινοτομία τους είναι απαραίτητες για την πρόοδο του κλάδου. Ωστόσο, εάν η χρηματοδότηση περιοριστεί λόγω προκλήσεων που σχετίζονται με το ESG, μπορεί να εμποδίσει την ικανότητά τους να κλιμακωθούν, να διεξάγουν επιχειρήσεις έρευνας και ανάπτυξης και να παραμείνουν ανταγωνιστικές στην αμυντική αγορά. Η μειωμένη πρόσβαση στη χρηματοδότηση κινδυνεύει να ωθήσει τις καινοτόμες μΜΕ και τις νεοφυείς επιχειρήσεις μακριά από την ευρωπαϊκή αμυντική αγορά, γεγονός που προφανώς θα εκμεταλλευτούν και εκμεταλλεύονται ήδη επιχειρήσεις εκτός Ε.Ε. που τις εξαγοράζουν ή εξαγοράζουν τα πνευματικά και βιομηχανικά δικαιώματα των δραστηριοτήτων τους.

Η κοινή δήλωση των υπουργών Άμυνας αναμφισβήτητα είναι μία κίνηση προς την σωστή κατεύθυνση και έρχεται να συμπληρώσει ένα μενού δράσεων προς υποστήριξη της ευρωπαϊκής αμυντικής βιομηχανίας. Σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, με πολυπολικό πλέον σύστημα σφαιρών επιρροής, δεν μπορούμε να παραμένουμε δογματικοί ή ρομαντικοί, αν θέλουμε να εμπεδώσουμε ένα αίσθημα ασφάλειας και ειρήνης στους Ευρωπαίους πολίτες και μια υψηλή θέση στην Ε.Ε. ως διεθνούς παίκτη στις εξελίξεις που διατηρεί ένα ελάχιστο αυτόνομων στρατηγικών αποφάσεων.