Πολυαναμενόμενη λόγω Τουρκίας, η έκθεση που προετοίμασε ο ύπατος εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ζοζέπ Μπορέλ εν όψει της Συνόδου Κορυφής του Μαρτίου προσφέρεται για διαφορετικές ερμηνείες, ανάλογα με τη διάθεση του ερμηνεύοντος. Μπορεί να διαβαστεί ως προειδοποιητικό μίνι-χαστούκι συνέτισης σε βάρος της Άγκυρας, αλλά και ως διπλωματικά εκπεφρασμένο συγχωροχάρτι ή σωσίβιο υπέρ του καθεστώτος Ερντογάν σε μια περίοδο μάλιστα κατά την οποία το τελευταίο βλέπει τα δύσκολα (κατάρρευση τουρκικής λίρας) και, ως τούτου, θα εκτιμούσε την όποια «βοήθεια» ή «ανοχή» από το εξωτερικό.

Υπό αυτήν την έννοια, η 15σελιδη έκθεση Μπορέλ έρχεται όντως να στοιχειοθετήσει μια «διττή» προσέγγιση έναντι της Τουρκίας, την οποία Τουρκία άλλωστε καλεί να επιστρέψει σε τροχιά καλής γειτονίας με φόντο πολλά υποσχόμενα ανταλλάγματα από τη μία πλευρά (εκσυγχρονισμός και επέκταση της Τελωνειακής Ένωσης, χρήματα για προσφυγικό, βίζα) και επαπειλούμενες κυρώσεις από την άλλη.

Σε κάθε περίπτωση, όπως και να την προσεγγίσει κανείς, θετικά ή αρνητικά, η έκθεση του Ισπανού επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας έρχεται να δώσει χρόνο και «ανάσες» στον Ερντογάν σε μια χρονική στιγμή κατά την οποία εκείνος σίγουρα δεν θα άντεχε ένα οικονομικό πλήγμα από την πλευρά της ΕΕ. Το εάν η κίνηση των Ευρωπαίων θα εκτιμηθεί ή όχι από τη μεριά της Άγκυρας των Ερντογάν και Μπαχτσελί, είναι κάτι που μένει να φανεί. Εάν το παρελθόν αποτελεί οδηγό ωστόσο, τότε το μέλλον διαγράφεται δυσοίωνο και τα καλάθι… μικρό.

Τα θετικά και οι ελλείψεις

Προσερχόμενος στο Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέσεων (Βρυξέλλες) της ΕΕ στις 22 Μαρτίου, ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας χαρακτήρισε την έκθεση «κατ’ αρχήν θετική, διότι προσλαμβάνει σωστά την Τουρκία ως πρόβλημα που αφορά το σύνολο της Ευρώπης». Ο επικεφαλής της ελληνικής διπλωματίας δεν παρέλειψε, ωστόσο, να δει και «ελλείψεις» τις οποίες έθεσε υπόψιν των Ευρωπαίων ομολόγων του.

Για μια έκθεση με «πολλά ικανοποιητικά στοιχεία» αλλά και με «ορισμένες ελλείψεις», θα μιλούσαν και διπλωματικές πηγές, υπογραμμίζοντας ωστόσο «το γεγονός ότι τα θετικά στοιχεία της έκθεσης υπερτερούν κατά πολύ των ελλείψεων».

Κατά την ενημέρωση των πολιτικών συντακτών στις 22 Μαρτίου, η κυβερνητική εκπρόσωπος Αριστοτελία Πελώνη θα έκανε και εκείνη λόγο για μια έκθεση που «ενσωματώνει αρκετούς από τους προβληματισμούς της ελληνικής πλευράς» «επιβεβαιώνοντας» έτσι τη «στρατηγική» της Αθήνας «να εντάξει τις μονομερείς ενέργειες και την προκλητική συμπεριφορά της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο στο πλαίσιο των σχέσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την Τουρκία».

Μαξίμου και ΥΠΕΞ δείχνουν να κινούνται σε κοινή γραμμή στο συγκεκριμένο μέτωπο, με το ΥΠΕΞ ωστόσο να εμφανίζεται περισσότερο «αυστηρό», επικοινωνιακά τουλάχιστον, στον τρόπο με τον οποία αξιολογεί «ικανοποιητικά στοιχεία» και «ελλείψεις».

Προβλήματα

Επί της ουσίας τώρα, διαβάζοντας την έκθεση Μπορέλ (πολλά από τα βασικά στοιχεία της οποίας παρουσίασε η ιστοσελίδα της Καθημερινής το απόγευμα της Κυριακής, 21 Μαρτίου), «μαθαίνουμε» ότι η Τουρκία:

  • Χρησιμοποίησε την πίεση του μεταναστευτικού για να επιτύχει πολιτικούς σκοπούς πίσω στα τέλη Φεβρουαρίου του 2020, όταν ενεθάρρυνε ενεργά πρόσφυγες και μετανάστες να περάσουν με τη βία τα ελληνικά σύνορα προς την Ευρώπη.
  • Ακολουθεί μια περισσότερο διεκδικητική γραμμή στην εξωτερική της πολιτική, που έρχεται όμως σε σύγκρουση με τις προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως εκείνες έχουν αποτυπωθεί μέσω της Κοινής Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας.
  • Μπαίνει εμπόδιο στην περαιτέρω ανάπτυξη της σχέσης ΕΕ-ΝΑΤΟ, αδιαφορώντας για τις ανησυχίες (security concerns) της ΕΕ.
  • Έχει κάνει βήματα πίσω ως προς το κράτος δικαίου, τον σεβασμό των δημοκρατικών ελευθεριών και την ανεξαρτησία των θεσμών, κινούμενη σε περισσότερο αυταρχικές κατευθύνσεις.
  • Έχει συμβάλει στο να επιδεινωθεί το πολιτικό πλαίσιο των δεσμών ΕΕ-Τουρκίας.
  • Έχει πάψει να ανταποκρίνεται στις υποχρεώσεις της όπως εκείνες προκύπτουν μέσα από την Κοινή Δήλωση ΕΕ-Τουρκίας του 2016, ενώ έχει εν τω μεταξύ σταματήσει να δέχεται και μετανάστες που δεν χρήζουν διεθνούς προστασίας από τα ελληνικά νησιά.
  • Έχει υποστηρίξει ομάδες ενόπλων στη Βόρεια Σύρια που ευθύνονται όμως για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων καθώς και για τον εκτοπισμό αμάχων.
  • Δραστηριοποιείται στρατιωτικά στο Βόρειο Ιράκ, κατά τρόπο όμως δυσανάλογο και χωρίς να συνεργάζεται στον βαθμό που θα έπρεπε με τη Βαγδάτη.
  • Αντί να προωθήσει μια ειρηνική διευθέτηση στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, συνέβαλε τον πόλεμο.
  • Έχει προκαλέσει κατ’ επανάληψη τόσο την Ελλάδα (OruçReis κοντά στο Καστελόριζο, υπερπτήσεις τουρκικών μαχητικών πάνω από κατοικημένες ελληνικές περιοχές, επικίνδυνες μανούβρες τουρκικών πλοίων στη θάλασσα, απειλητικά ναυτικά γυμνάσια, ανταγωνιστική ρητορική) όσο και την Κυπριακή Δημοκρατία (αυθαίρετη-unauthorised αποστολή ερευνητικών πλοίων και πλωτών γεωτρύπανων εντός της κυπριακής ΑΟΖ, «μονομερείς τουρκικές ενέργειες» στο Βαρώσι).
  • Ενώ με το μνημόνιο Άγκυρας-Τρίπολης του 2019, αγνόησε και τα δικαιώματα των ελληνικών νησιών.

Διαβάζοντας όλα τα παραπάνω (αν και σημεία της έκθεσης Μπορέλ ενδέχεται να έχουν τροποποιηθεί ελαφρώς έως και την ημέρα της Συνόδου στις 25ης Μαρτίου), διερωτάται κανείς εάν η Τουρκία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν είναι τελικά «φίλος» ή «εχθρός» της Ευρώπης.

Ναι μεν, αλλά

Οι ηγεσίες των «27» έχουν, πάντως, καταλήξει ότι είναι προς το «στρατηγικό συμφέρον» της ΕΕ να έχει μια αμοιβαία επωφελή σχέση με την Άγκυρα. «Πολλά κράτη-μέλη έχουν ισχυρούς διμερείς δεσμούς με την Τουρκία», σημειώνει με νόημα ο Μπορέλ στην έκθεσή του, υπογραμμίζοντας παράλληλα ότι από τον περασμένο Δεκέμβριο και έπειτα η Τουρκία έχει επιδείξει μια «περισσότερο ήπια και εποικοδομητική συμπεριφορά στις διμερείς της σχέσεις με πολλά κράτη-μέλη», κάνοντας έτσι «θετικά και ευπρόσδεκτα βήματα εμπρός».

Στη βάση αυτής της νέας τουρκικής «συμπεριφοράς» έρχεται, λοιπόν, πλέον να οικοδομηθεί και η ρητορική της θετικής ευρωτουρκικής ατζέντας, με τον Ζοζέπ Μπορέλ ωστόσο να ξεκαθαρίζει στην έκθεσή του ότι η «θετική» τουρκική στάση θα πρέπει να έχει και συνέχεια, χωρίς πισωγυρίσματα, προκειμένου έτσι να εξακριβωθεί και η «αγνότητα» των τουρκικών προθέσεων.

Εάν τα πράγματα πάνε καλά, τότε η Τουρκία μπορεί να εξασφαλίσει:

  • Τον εκσυχρονισμό και την επέκταση του πεδίου εφαρμογής της Τελωνειακής Ένωσης ΕΕ-Τουρκίας
  • Τη συνέχιση της συμμετοχής της σε ευρωπαϊκά προγράμματα (Erasmus+, Horizon Europe κ.ά.) στο πλαίσιο του πολυετούς δημοσιονομικού πλαισίου της Ένωσης.
  • Βήματα προόδου στον οδικό χάρτη της απελευθέρωσης της βίζας για τους Τούρκους που θα ταξιδεύουν στο μέλλον στην ΕΕ
  • Την εξασφάλιση νέων ευρωπαϊκών κονδυλίων για τις ανάγκες των προσφύγων που ζουν σήμερα στην Τουρκία
  • Και την αύξηση στις επανεγκαταστάσεις Σύριων από την Τουρκία προς την ΕΕ

Εάν τα πράγματα όμως δεν πάνε καλά, τότε θα υπάρξουν «πολιτικές και οικονομικές επιπτώσεις» για την Τουρκία, «έξυπνα» περιοριστικά μέτρα τα οποία θα είναι στοχευμένα, αναλογικά, κλιμακούμενα και αναστρέψιμα, όπως σημειώνεται στην έκθεση Μπορέλ.

Κυρώσεις εάν και εφόσον

Ποια θα μπορούσαν να είναι αυτά τα περιοριστικά μέτρα; Η προσθήκη και άλλων Τούρκων αξιωματούχων στη λίστα όσων υφίστανται κυρώσεις – Η προσθήκη νομικών προσώπων/οντοτήτων στην ίδια λίστα – Η επιβολή πρόσθετων περιορισμών στην οικονομική συνεργασία ΕΕ-Τουρκίας (Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων κ.ά.) – Η υιοθέτηση μέτρων που θα πλήττουν την τουρκική τουριστική βιομηχανία – Και η επιβολή περιορισμών (στις εισαγωγές/εξαγωγές για παράδειγμα) που θα πλήττουν τον τουρκικό τομέα της ενέργειας και/ή άλλους συναφείς με αυτόν κλάδους.

«Οι διάφορες επιλογές, τόσο οι θετικές όσο και οι αρνητικές, διέπονται από τις αρχές της αιρεσιμότητας, της αντιστρεψιμότητας και της αναλογικότητας», σημειώνουν διπλωματικές πηγές.

Όσο για την οριοθέτηση των θαλασσίων ζωνών σε Αιγαίο και Ανατολική Μεσόγειο, αυτή προϋποθέτει διάλογο – σύμφωνα με τον κ. Μπορέλ – και διαπραγματεύσεις καλή τη πίστει στη βάση του διεθνούς δικαίου, μέρος του οποίου αποτελεί και η Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS). Και εάν δεν βρεθεί λύση στο πλαίσιο του διαλόγου, τότε… προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης.

Κατά τα λοιπά, το ενδεχόμενο να δούμε αυτήν την πολυθρύλητη διάσκεψη για την Ανατολική Μεσόγειο να λαμβάνει χώρα στο κοντινό μέλλον θεωρείται μάλλον απίθανο. Υπογραμμίζεται, ωστόσο, ότι την περίοδο Ιανουαρίου-Μαρτίου 2021, ΕΕ και Τουρκία είχαν διπλωματικές συνομιλίες με θέμα τις εξελίξεις σε Λιβύη και Συρία.

«Στην έκθεση γίνεται σαφής αναφορά για τις υπερπτήσεις ελληνικού εδάφους, όμως δεν υπάρχει ευρύτερη αναφορά στο γεγονός ότι η Τουρκία έχει επανειλημμένα παραβιάσει την UNCLOS, η οποία εξάλλου αποτελεί μέρος του Ευρωπαϊκού Δικαίου, καθώς και στις συνεχείς παραβιάσεις του ελληνικού εναερίου χώρου και των χωρικών υδάτων της χώρας. Επίσης, δεν υπάρχει αναφορά στο “casus belli” το οποίο αποτελεί κατάφορη παραβίαση του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και, ενώ γίνεται σωστά αναφορά στην συμφωνία επανεισδοχής ΕΕ-Τουρκίας, δεν επισημαίνεται επίσης ότι η Τουρκία, εδώ και χρόνια, έχει πάψει μονομερώς να την εφαρμόζει», σημειώνουν διπλωματικές πηγές, αναφερόμενες στις «ελλείψεις» της έκθεσης Μπορέλ. Σε ανάλογο πνεύμα, και ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας δεν έκρυψε τη Δευτέρα από τις Βρυξέλλες τη δυσφορία του αναφορικά με τον όχι αρκούντως σκληρό τρόπο με τον οποίο, για παράδειγμα, διατυπώνεται στην έκθεση το ζήτημα των παράνομων και όχι απλώς μονομερών κινήσεων της κατοχικής Τουρκίας στο μέτωπο των Βαρωσίων («…unilateral actions in the fenced area of Varosha…»).

Επαναλαμβάνεται, πάντως, πως σημεία της έκθεσης Μπορέλ ενδεχομένως να τροποποιηθούν ελαφρώς έως την Πέμπτη, κατά τρόπο μάλιστα υποστηρικτικό των ελληνικών και κυπριακών θέσεων…