Δόγματα υβριδικού «πολέμου»: Ποιοι έχουν; Τι κάνει η Ελλάδα

Στη φωτογραφία ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού της Ρωσίας, στρατηγός Βαλέρι Γκερασίμοφ, παρουσίασε, το 2013, το υβριδικό δόγμα του στο πλαίσιο του οποίου συγχέονται ο πόλεμος με την ειρήνη και η ήπια ισχύς με τη σκληρή ισχύ και την παραπλάνηση μέσα από δράσεις στις οποίες εμπλέκεται το σύνολο του κρατικού μηχανισμού.

Στο διάβα των αιώνων -παράλληλα με τις αλλαγές στην τεχνολογία, τη βιομηχανία και τις διεθνείς συνθήκες- άλλαξε και ο πόλεμος. Από συμβατικός που ήταν κάποτε, στην πορεία «εμπλουτίστηκε» κι έγινε… ψυχρός, βιολογικός, πυρηνικός, δια αντιπροσώπων, εμπορικός, διαστημικός, cyber και τόσα άλλα που, εάν συνδυαστούν, διαμορφώνουν ένα νέο περιβάλλον – υβριδικών πια – προκλήσεων.

Ο Μάρτιν Βαν Κρέβελντ είχε «δει», ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, το συμβατικό πόλεμο μεταξύ τακτικών ενόπλων δυνάμεων να πνέει τα λοίσθια μαζί με όλες τις συμβάσεις (ius in bello), τις εθιμοτυπίες και τους διαχωρισμούς του (μεταξύ αμάχων, ενόπλων κ.ά.). Είχε εκφράσει την άποψη πως ο πόλεμος, με την παλαιά έννοια, θα έδινε σταδιακά τη θέση του σε κάτι άλλο, περισσότερο υβριδικό. Πάντως, ο συγκεκριμένος όρος δεν είχε χρησιμοποιηθεί από τον Κρέβελντ στο γνωστό του βιβλίο «Η Μεταμόρφωση του Πολέμου»).

Στην ελληνική γειτονιά, ο όρος «υβριδικές απειλές» έχει αποκτήσει πια τα τελευταία χρόνια μεγαλύτερο βάρος. Και δικαίως. Διότι ήταν τα «άοπλα» πλωτά γεωτρύπανα της Τουρκίας που παραβίασαν τα ελληνικά θαλάσσια κυριαρχικά δικαιώματα στην Ανατολική Μεσόγειο, με το υπουργείο Εξωτερικών να κάνει λόγο για «διπλωματία των κανονιοφόρων», βάζοντας όμως στη θέση των κανονιοφόρων του παρελθόντος τα σύγχρονα τουρκικά ερευνητικά. Και ήταν «οι άοπλες» μεταναστευτικές ροές που είχαν κινηθεί κατά των ελληνικών συνόρων στον Έβρο στις αρχές του 2020, υπό την κάλυψη, την υποστήριξη και την ενθάρρυνση και καθοδήγηση τότε των τουρκικών Αρχών. Όλα τα παραπάνω τα «άοπλα» συνοδεύονταν και από τις ανάλογες τουρκικές ψυχολογικές επιχειρήσεις (ΨΕΠ). Με τους στόχους της Άγκυρας να ξεκινούν από την απόπειρα δημιουργίας ψευδών εντυπώσεων υπέρ της «καλής» Τουρκίας και να φτάνουν ως την κατασυκοφάντηση της Ελλάδας σαν χώρας με «μαξιμαλιστικές διεκδικήσεις» που «παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα και το διεθνές δίκαιο».

Πίσω από όλο αυτό το σκηνικό, κρύβεται βέβαια ένας μεγάλος, διαρκής και κλιμακούμενος εκβιασμός από την πλευρά της ισλαμοεθνικιστικής Τουρκίας των Ερντογάν και Μπαχτσελί. Η Τουρκία στέλνει το μήνυμα πως εάν δεν ικανοποιηθούν τα όποια «θέλω» της, τότε εκείνη θα «επιτεθεί». Όχι όμως στρατιωτικά, γιατί -σε μια τέτοια περίπτωση- θα ανάγκαζε την Ελλάδα να απαντήσει και έτσι ίσως να προκαλούσε και την κινητοποίηση άλλων δυνάμεων υπέρ των Ελλήνων, αλλά πολύ πιο ύπουλα, με «όπλο» φαινομενικώς αθώα πλοία επιστημονικών ερευνών και γυναικόπαιδα. Και εάν η Ελλάδα στην πορεία τολμήσει να αντιδράσει, τότε το καθεστώς Ερντογάν θα στήσει μια εκστρατεία κατασυκοφάντησης εναντίον της, παρουσιάζοντάς την ως εχθρό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ως ισλαμοφοβική κ.ά.

Ύπουλες πιέσεις

Η πίεση, λοιπόν, ασκείται με έμμεσους τρόπους, προκειμένου να εξασφαλισθούν ανταλλάγματα, με την απειλή των ΨΕΠ να επικρέμαται σε κάθε περίπτωση ως μέσο a-priori κάμψης των αντιστάσεων κάθε χώρας που δέχεται επίθεση σε μια λογική τύπου «εάν τολμήσεις να αντιδράσεις, θα στρέψω την αντίδρασή σου εναντίον σου».

Κι όλα αυτά, με φόντο όσα ήδη αποτελούν de-facto «καθεστώς» τα τελευταία χρόνια στα ελληνοτουρκικά. Εν προκειμένω, τις γκρίζες ζώνες, τις υπερπτήσεις και τις παραβιάσεις, τις παράνομες NAVTEX και το casus belli που εξακολουθεί να παραμένει ως απειλή στο τραπέζι. Ο «υβριδικός πόλεμος» είναι, λοιπόν, ήδη εδώ, γύρω μας, ως κάτι το πολύ «απτό» και ορατό, για όποιον θέλει να το δει.

Υβριδικές επιχειρήσεις

«Εάν θέλουμε να είμαστε επιστημονικά ακριβείς, δεν μπορούμε να μιλάμε για υβριδικό πόλεμο. Είναι ορθό να μιλάμε για υβριδικές απειλές ή, ακόμη πιο σωστά, επειδή έχουμε πια περάσει από το στάδιο των απειλών, για υβριδικές επιχειρήσεις», εξηγεί ο κ. Αθανάσιος Κοσμόπουλος, υποψήφιος διδάκτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου σε θέματα υβριδικών απειλών, μιλώντας στην «Α&Δ». «Ο πόλεμος κηρύσσεται. Είναι εμφανής και συγκεκριμένος. Έχει χώρο και χρόνο που εκδηλώνεται. Έχει εμπλεκόμενα μέρη που είναι σαφή. Έχει ξεκάθαρα την έννοια του πολέμου και, από τη στιγμή που θα κηρυχθεί, μπορούμε να έχουμε και άλλα μέτρα, νομικά και άλλα. Εφαρμόζουμε δίκαιο του πολέμου. Υπάρχει ένα ολόκληρο πλαίσιο. Οι υβριδικές επιχειρήσεις κινούνται ωστόσο “below the threshold of the official declaration of war”, δηλαδή κάτω από το κατώφλι της επίσημης κηρύξεως του πολέμου. Δεν είναι επίσημα πόλεμος. Και μάλιστα υπάρχει και το λεγόμενο deniability (σ.σ. άρνηση ανάληψης ευθύνης). Δηλαδή και εάν πεις ότι κάποιος σου έχει εκδηλώσει υβριδική επίθεση, εκείνος λέει «όχι, δεν είμαι εγώ, τι είναι αυτά που λέτε, άδικα με κατηγορείτε». Διπλωματικά λέμε ότι έχουμε πόλεμο και ειρήνη. Οι σύγχρονες ευρωπαϊκές χώρες βρίσκονται όμως σε μια κατάσταση που ονομάζεται non-peace, μη-ειρήνης δηλαδή», συνεχίζει ο κύριος Κοσμόπουλος.

Όσο για τους βασικούς πυλώνες πάνω στους οποίους χτίζονται, κατά τρόπο συνδυαστικό, οι υβριδικές επιχειρήσεις, αυτοί είναι σύμφωνα με τον κ. Κοσμόπουλο τέσσερις: Αποπληροφόρηση/παραπληροφόρηση/fake news – Επιθετικές δραστηριότητες στον κυβερνοχώρο – Υποδαύλιση αποσταθεροποιητικών αντιθετικών τάσεων εντός του λαού μιας χώρας, μέσα από την εκμετάλλευση των κοινωνικών διαιρέσεων – Χρήση νομικών μέσων ως μέσου διεξαγωγής επιχειρήσεων/lawfare.

Ταχύτητα – κλίμακα – ένταση

«Υβριδικές μέθοδοι πολέμου, όπως η προπαγάνδα, η εξαπάτηση, το σαμποτάζ και άλλες μη στρατιωτικές τακτικές, έχουν χρησιμοποιηθεί, εδώ και καιρό, για την αποσταθεροποίηση των αντιπάλων. Αυτό που είναι νέο, σχετικά, με αυτές τις επιθέσεις τα τελευταία χρόνια είναι η ταχύτητα, η κλίμακα και η έντασή τους που διευκολύνονται από την ταχεία τεχνολογική αλλαγή και την παγκόσμια διασυνδεσιμότητα», σημειώνει στην ιστοσελίδα του το ΝΑΤΟ. Η Ατλαντική Συμμαχία έχει, από το 2015, αναπτύξει τη δική της στρατηγική αντιμετώπισης υβριδικών απειλών, αν και η ίδια αναγνωρίζει ότι δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τέτοιου τύπου απειλές μόνη της («NATO can’t counter hybrid threats alone»).

Για να το επιτύχει, απαιτούνται συμπράξεις και συνέργειες μαζί με άλλους (κράτη μέλη Ε.Ε., Ουκρανία κ.ά.). Σημαντικό ρόλο, στην εν λόγω διαδικασία θωράκισης, διαδραματίζουν το Παράρτημα Κοινής Επεξεργασίας Πληροφοριών και Ασφάλειας (Joint Intelligence and Security Division) του ΝΑΤΟ, αλλά και κέντρα όπως είναι το Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας για την Αντιμετώπιση Υβριδικών Απειλών-European Centre of Excellence for Countering Hybrid Threats στο Ελσίνκι της Φινλανδίας (του οποίου μέλος είναι και η Ελλάδα από το 2019), το Strategic Communications Centre of Excellence στη Ρίγα της Λετονίας, το Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence στο Ταλίν της Εσθονίας και το Energy Security Centre of Excellence στο Βίλνιους της Λιθουανίας. Κατά «σύμπτωση», όλα τα προαναφερθέντα κέντρα «κοιτούν» προς την πλευρά της Ρωσίας, γεγονός που δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση ωστόσο να θεωρηθεί τυχαίο.

Το «δόγμα Γκερασίμοφ»

Αυτό που λέμε άλλωστε «hybrid warfare» έχει συνδεθεί με τη Μόσχα και τις επιθετικές τακτικές που εκείνη εφάρμοσε, ειδικά, στο μέτωπο της Ουκρανίας από το 2014 (προσάρτηση Κριμαίας) και έπειτα. Σημείο αναφοράς είναι μια ομιλία, που είχε εκφωνήσει ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού της Ρωσίας στρατηγός Βαλέρι Γκερασίμοφ, τον Ιανουάριο του 2013, στη ρωσική Ακαδημία Στρατιωτικών Επιστημών, αλλά και ένα άρθρο που είχε δημοσιεύσει το Φεβρουάριο του 2013 ο ίδιος στην περιοδική έκδοση Voyenno-Promyshlennyy Kurier.

Ο Βαλέρι Γκερασίμοφ παρουσιάζεται άλλωστε και ως ο εμπνευστής του κατεξοχήν υβριδικού (gibridnaya voyna) «δόγματος Γκερασίμοφ», στο πλαίσιο του οποίου συγχέονται ο πόλεμος με την ειρήνη και η ήπια ισχύς (miagkaia sila) με τη σκληρή ισχύ και την παραπλάνηση (maskirovka), μέσα από δράσεις τύπου whole-of-government στις οποίες εμπλέκεται δηλαδή το σύνολο του κρατικού μηχανισμού. Ο ίδιος φέρεται να έχει επηρεαστεί πάντως και από άλλους Ρώσους θεωρητικούς-στρατιωτικούς: τον Βλαντιμίρ Σλιπτσένκο, τον Σεργκέι Μπογκντάνοφ, τον Σεργκέι Τσεκίνοφ, και τον Αντρέι Καρταπόλοφ.

Χεζμπολάχ-Ισραήλ

Υπενθυμίζεται, ωστόσο, πως ήταν ο Αμερικανός, Φρανκ Χόφμαν, ο οποίος είχε δημοσιεύσει το Δεκέμβριο του 2007, μέσω του Potomac Institute for Policy Studies, ένα βιβλίο με τον τίτλο «Σύγκρουση στον 21ο αιώνα: Η άνοδος των υβριδικών πολέμων» («Conflict in the 21th Century: The Rise of Hybrid Wars»). Ήταν επηρεασμένος τότε από τον πόλεμο που είχε προηγηθεί, το καλοκαίρι του 2006, ανάμεσα στην Χεζμπολάχ και το Ισραήλ στον Λίβανο.

Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, όλοι πλέον μιλούν για υβριδικές απειλές. Ενδεικτικά όσα έχουν εκπονηθεί τα τελευταία χρόνια και σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης: το «Κοινό Πλαίσιο για την Αντιμετώπιση των Υβριδικών Απειλών: Απόκριση της Ευρωπαϊκής Ένωσης» του 2016, η «Κοινή Ανακοίνωση» για την «αύξηση της ανθεκτικότητας και ενίσχυση των ικανοτήτων για την αντιμετώπιση υβριδικών απειλών» του 2018 και τα «συμπεράσματα» που ενέκρινε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το Δεκέμβριο του 2020, με τα οποία ζητά «πιο ενισχυμένες απαντήσεις σε επίπεδο Ε.Ε. για την αντιμετώπιση υβριδικών απειλών». Αξίζει να σημειωθεί πως, σε επίπεδο Ε.Ε., έχουν συσταθεί τα τελευταία χρόνια και ειδικές ομάδες-δομές, όπως η East StratCom (από το 2015, για την αντιμετώπιση των εκστρατειών παραπληροφόρησης που προέρχονται κυρίως από τη Ρωσία) και η Μονάδα Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών (από το 2016). Επιπλέον, από το 2019 υπάρχει και η «Οριζόντια Ομάδα για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας και την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών» που «πραγματοποιεί οριζόντια επισκόπηση των ζητημάτων που συνδέονται με τις υβριδικές απειλές με σκοπό τη στήριξη της συνοχής και της συνεργασίας μεταξύ της Ε.Ε. και των κρατών μελών της».

Τι γίνεται όμως σε εθνικό επίπεδο; Υπάρχουν διαμορφωμένες στρατηγικές ή δόγματα και μηχανισμοί προσανατολισμένοι συγκεκριμένα στην αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών; Αλλού ναι, σαφώς καθορισμένα, και αλλού όχι, είναι η απάντηση.

Τα παράδειγμα της Σουηδίας

Στο τεύχος 348 (Απρίλιος 2021) της «Α&Δ είχαμε γράψει για «το «δόγμα» της σουηδικής Total Defense («Συνολικής Άμυνας») που εμπλέκει όχι μόνο τις ένοπλες δυνάμεις και τον κρατικό μηχανισμό, αλλά και το σύνολο του πληθυσμού της σκανδιναβικής χώρας στα σενάρια της αμυντικής της θωράκισης». Ο λόγος για ένα δόγμα που έρχεται να απαντήσει, μεταξύ άλλων, και σε υβριδικές προκλήσεις, εφοδιάζοντας το σουηδικό λαό με μέσα και οδηγίες θωράκισης «ενάντια στη διασπορά ψευδών πληροφοριών». Σημειωτέον πως, από το 2018, η Σουηδία έχει θεσπίσει και θέση πρέσβεως-ειδικού απεσταλμένου για την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών (ambassadör för hybridhot) εντός του υπουργείου Εξωτερικών στην οποία σήμερα βρίσκεται ο κ. Καρλ Μάγκνους Έρικσον. Παράλληλα, στη Σουηδία λειτουργούν και δομές, όπως είναι το Κέντρο Σπουδών για τις Ασύμμετρες Απειλές (Centre for Asymmetric Threat Studies-CATS) εντός του Σουηδικού Πανεπιστημίου Άμυνας (Swedish Defence University).

Η Φινλανδία και η «Χίμαιρα» των Ολλανδών

«Η Φιλανδια και η Ολλανδία δείχνουν να έχουν κάνει ένα μικρό βήμα πιο μπροστά. Εκτιμώ ότι η Ελλάδα σύντομα θα έχει κάνει ακόμη μεγαλύτερα βήματα και θα πρωτοπορήσει ευρωπαϊκά», δηλώνει από την πλευρά του ο κ. Κοσμόπουλος. «Η Ολλανδία και η Φινλανδία αντελήφθησαν ότι το να απαντηθεί αυτό το φαινόμενο των υβριδικών επιχειρήσεων δεν είναι δουλειά ενός υπουργείου και μόνο», συνεχίζει ο κ. Κοσμόπουλος. «Δεν είναι δουλειά του υπουργείου Άμυνας ή του Προστασίας του Πολίτη ή του Εσωτερικών, ούτε του υπουργείου Ενέργειας, ούτε είναι θέμα μόνο των υπηρεσιών πληροφοριών, ούτε του υπουργείου Τύπου, όπου υπάρχει. Διαπίστωσαν ότι είναι ένα θέμα που αφορά το λεγόμενο whole-of-government-approach. Δηλαδή, χρειάζεται μια οριζόντια συνολική αντιμετώπιση. Οπότε συνεκρότησαν αυτές οι χώρες μια επιτροπή, cross-ministerial, διυπουργική, που είναι πολυεπίπεδη και πολύπτυχη και συντονίζεται από το γραφείο του πρωθυπουργού. Μάλιστα οι Ολλανδοί την έχουν ονομάσει «Χίμαιρα», με ελληνικά γράμματα, και από κάτω υπογραμμίζουν σε υποσημείωση ότι η λέξη προέρχεται από το ελληνικό μυθολογικό τέρας το οποίο αποτελείτο από μέρη διαφορετικών ζώων. Οι Φινλανδοί έχουν κάτι παρόμοιο.  Στην Φινλανδία έχουν μια θέση national hybrid and security coordinator, ας τον πούμε συντονιστή ασφαλείας, που λογοδοτεί στον πρωθυπουργό ο οποίος έχει από κάτω του ένα σχήμα διυπουργικό ανάλογο με εκείνο των Ολλανδών.»

Η Ελλάδα

Στην Ελλάδα, ο υπουργός Εθνικής Άμυνας Νικόλαος Παναγιωτόπουλος είχε, τον περασμένο Απρίλιο, κηρύξει την έναρξη του πρώτου σεμιναρίου ενημέρωσης στελεχών των ενόπλων δυνάμεων για τη διαχείριση υβριδικών απειλών και κρίσεων με τον τίτλο «Εφαρμοσμένη & Ολιστική Διαχείριση Υβριδικών Απειλών & Κρίσεων» στη Σχολή Ικάρων. Κατά την ομιλία του μάλιστα εκεί, ο κ. Παναγιωτόπουλος είχε υπογραμμίσει, χαρακτηριστικά, πως οι «οι μελλοντικές προκλήσεις ασφαλείας θα διέπονται από αυξημένα χαρακτηριστικά ασυμμετρίας και υβριδικότητας» και πως, για ακριβώς αυτόν τον λόγο, «πρέπει να είμαστε περισσότερο και κατάλληλα προετοιμασμένοι για στενότερη συνεργασία και διαλειτουργικότητα με φορείς του Δημόσιου και Ιδιωτικού τομέα, αλλά και διεθνώς». «Στο πλαίσιο αυτό, το υπουργείο Εθνικής Άμυνας ήδη υλοποιεί και εφαρμόζει λειτουργίες του λεγόμενου “whole οf Government approach”, την ολιστική διακυβερνητική προσέγγιση που είναι η βέλτιστη δυνατή συνεργασία του συνόλου σχεδόν των θεσμικών λειτουργιών ενός Κράτους», είχε σημειώσει τότε ο ΥΕΘΑ. Αναφερόταν σε μια λειτουργία που «βασίζεται σε τρεις θεμελιώδεις πυλώνες στρατηγικής και επιχειρησιακής αντιμετώπισης υβριδικών απειλών: στην κοινή επίγνωση της κατάστασης από τους εμπλεκόμενους φορείς – στον έγκαιρο εντοπισμό των απειλών – και στην κοινή αντιμετώπισή τους».

«Χρειάζεται και στην Ελλάδα κάποιο όργανο, χρειάζονται κάποια πρόσωπα τα οποία θα συνδέουν τις τελείες», σημειώνει από την πλευρά του ο κ. Κοσμόπουλος, επικαλούμενος, για να αιτιολογήσει αυτήν την ανάγκη, ένα φανταστικό – πλην όμως κάθε άλλο παρά απίθανο – σενάριο. «Εάν συμβεί μια κυβερνοεπίθεση στη ΔΕΗ της Πελοποννήσου και πέσει το ρεύμα σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, θα ασχοληθούν η Αρχή Κυβερνοασφάλειας, η αντίστοιχη υπηρεσία της ΔΕΗ για τις κυβερνοεπιθέσεις, ίσως το ΓΕΕΘΑ και η Διεύθυνση Κυβερνοάμυνας, ενδεχομένως να ασχοληθεί και η Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών. Εάν την ίδια στιγμή που έχει πέσει το ρεύμα στη ΔΕΗ, ξεσηκωθούν οι φιλοξενούμενοι σε δύο κέντρα υποδοχής-ταυτοποίησης σε Λέσβο και Χίο και αρχίσουν να βάζουν φωτιές, με αυτούς θα ασχοληθεί το υπουργείο Μεταναστευτικής Πολιτικής, η αστυνομία και το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη. Και εάν, την ίδια στιγμή ακριβώς, κατακλυστούν τα social media από αναρτήσεις που θα λένε ότι οι ελληνικές Αρχές είναι ανίκανες να παρέχουν ρεύμα στη μισή Ελλάδα, ενώ παράλληλα οι μετανάστες και οι πρόσφυγες στα ελληνικά νησιά ζουν μέσα σε άθλιες συνθήκες, κανείς δεν θα σκεφτεί ότι αυτό ενδεχομένως να έχει σχέση και με τα αλλά δύο, διότι θα ασχοληθούν άλλοι με αυτό το θέμα της διασποράς των ειδήσεων στο διαδίκτυο». «Κάποιος λοιπόν πρέπει να ενώσει αυτές τις τελείες», συνεχίζει ο κ. Κοσμόπουλος, «ότι δηλαδή στη ΔΕΗ έπεσε το ρεύμα, ότι στη Λέσβο έχουμε υποκίνηση επεισοδίων και ότι την ίδια στιγμή έχουμε και μια δυσφημιστική καμπάνια στο διαδίκτυο και στα μίντια». «Αυτή η επιτροπή η οποία θα αναλάβει να κάνει αυτήν τη συνολική εκτίμηση της κατάστασης είναι το αναγκαίο για την ελληνική πραγματικότητα», καταλήγει.