Α’ ΜΕΡΟΣ

του Ιωάννη Σ. Λάμπρου

Στη φωτογραφία: Οι υπουργοί Εξωτερικών, Μ. Τσαβούσογλου (αριστερά) και Ν. Δένδιας (δεξιά), επιβιβάστηκαν σε ελικόπτερο με προορισμό τις πληγείσες περιοχές στην επαρχία Χατάι.

Οι πρόσφατοι σεισμοί στη νότιο Τουρκία και στη βόρειο Συρία, μεγέθους 7.8 και 7,5 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ στις 6 Φεβρουαρίου, είχαν ως αποτέλεσμα το θάνατο άνω των 50.000 ανθρώπων (περί τις 40.000 στην Τουρκία) και εκτεταμένες καταστροφές στις τοπικές κοινωνίες. Η ελληνική κυβέρνηση απέστειλε άμεσα βοήθεια, στην Τουρκία, η οποία συνίστατο σε υγειονομικό και ιατρικό εξοπλισμό, είδη πρώτης ανάγκης και στην αποστολή κλιμακίου έρευνας και διάσωσης της ΕΜΑΚ,  καθώς και μελών του ΕΚΑΒ, ιατροί και διασώστες.[1]

Λίγες ημέρες μετά τους σεισμούς, ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας μετέβη στα Άδανα, όπου είχε εναγκαλισμό με τον ομόλογό του Μ. Τσαβούσογλου. Ο τελευταίος ευχαρίστησε, κάνοντας μνεία στους σεισμούς του 1999, στην Αθήνα, για την υποστήριξη και αλληλεγγύη του ελληνικού κράτους, δηλώνοντας πως σε «αυτές τις δύσκολες στιγμές, ένας γείτονας που τείνει χείρα βοηθείας, είναι ένας πραγματικός γείτονας». Πρόσθεσε δε πως οι δύο χώρες δεν χρειάζεται να αναμείνουν τις φυσικές καταστροφές για να βελτιώσουν τις σχέσεις τους, δήλωση με την οποία συμφώνησε ο Έλληνας ΥΠΕΞ τονίζοντας, παράλληλα, τη βούληση της ελληνικής κυβέρνησης  να στηρίξει την Τουρκία στην αντιμετώπιση των συνεπειών της δίδυμης καταστροφής είτε σε διμερές, είτε στο κοινοτικό επίπεδο. Οι δύο υπουργοί επιβιβάστηκαν σε ελικόπτερο με προορισμό τις πληγείσες περιοχές στην επαρχία Χατάι. [2]

Οι Γ. Παπανδρέου και Τ. Τζεμ πρωταγωνίστησαν, την περίοδο 1999-2002, στη λεγόμενη «διπλωματία των σεισμών» ταυτόχρονα με μια κρίσιμη φάση των διερευνητικών συνομιλιών μεταξύ των δύο χωρών.

Ο δίδυμος φονικός σεισμός έφερε ξανά στο προσκήνιο το θεωρητικό σχήμα της λεγόμενης «διπλωματίας των σεισμών», όπου θεωρητικά το κοινό βίωμα μιας φυσικής καταστροφής και η αντιμετώπιση παρόμοιων επιπτώσεων μεταβάλλει το πλαίσιο διαχείρισης των διμερών σχέσεων, με τις δύο χώρες να κατανοούν την τρωτότητά τους σε έναν τρίτο κίνδυνο,  διευκολύνοντας τη μεταξύ τους συνεννόηση. H έννοια της «διπλωματίας των σεισμών» ήρθε στην επιφάνεια τον Αύγουστο -Σεπτέμβριο 1999, όταν καταστρεπτικοί σεισμοί έπληξαν τις δύο χώρες με διαφορά τριών εβδομάδων. Ο σεισμός στην Τουρκία έλαβε χώρα στις πρώτες πρωινές ώρες της 17ης Αυγούστου 1999, μεγέθους  7.6 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ, είχε ως επίκεντρο την περιοχή της Νικομήδειας, στην περιοχή του Μαρμαρά, της Επαρχίας Κοτσαέλι, στη βορειοδυτική Τουρκία περίπου 90 χλμ. ανατολικά της Κωνσταντινούπολης. Ο επίσημος απολογισμός νεκρών ανέρχεται στα 17.127 θύματα, οι τραυματίες υπολογίζονται στους 44.000 και 400.000 ως 600.000 έμειναν άστεγοι, ενώ ο συνολικός αριθμός ανθρώπων, που επηρεάστηκαν. εκτιμώνται περίπου στους 1.359.000. Το δε συνολικό κόστος εκτιμάται στα 20 δις δολάρια.[3]

Λίγες εβδομάδες μετά, στις 7 Σεπτεμβρίου, λίγο πριν στις 15:00 το απόγευμα,  σεισμός μεγέθους 5.9 της κλίμακας Ρίχτερ, με επίκεντρο πλησίον του  όρους  Πάρνηθα στην Αττική, έπληξε την περιοχή της πρωτεύουσας (ιδιαίτερα τις περιοχές Αχαρναί και Νέα Λιόσια)  προκαλώντας το θάνατο σε 143 άτομα. Οι τραυματίες υπολογίζονται  έως 1.600 ανθρώπους ενώ ο αριθμός των άστεγων κυμάνθηκε  μεταξύ  50.000-60.000. Το συνολικό κόστος εκτιμάται μεταξύ 3 και 4,2 δις δολάριο, ενώ ο συνολικός αριθμός ανθρώπων που επηρεάστηκαν να υπολογίζονται σε 115.139.[4] Επίσης, κατέρρευσαν 110 κτήρια, 5.222 κρίθηκαν κατεδαφιστέα και 38.165 επισκευάσιμα.[5]

Η ανταπόκριση της ελληνικής πλευράς στο σεισμό υπήρξε άμεση και πολύμορφη. Κατόπιν επικοινωνίας μεταξύ των δύο υπουργών Εξωτερικών απεστάλη διασωστική ομάδα δύναμης 25 ανδρών της ΕΜΑΚ μαζί με εκπαιδευμένους -στην αναζήτηση εγκλωβισμένων σε  ερείπια- σκύλους στην Τουρκία, σε τρία C-130 της ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας, Στην αποστολή περιλαμβάνονταν σεισμολόγοι και δύο κινητές νοσοκομειακές μονάδες, ενώ αργότερα προστέθηκαν και άλλες ομάδες συμπεριλαμβανομένων και 15 νοσοκόμων και μιας εξαμελούς αντιπροσωπίας ιατρών- μελών της Βουλής των Ελλήνων.[6]  Ο δήμαρχος Αθηναίων Δ. Αβραμόπουλος ενθάρρυνε τη συλλογή χρημάτων και αντικειμένων άμεσης ανάγκης για τους πληγέντες.[7] Όλα τα μεγάλα ελληνικά ΜΜΕ απέστειλαν εκπροσώπους τους στην περιοχή, αποτυπώνοντας την τραγωδία και το μέγεθος της καταστροφής με συνέπεια η ενσυναίσθηση που αναπτύχθηκε μεταξύ του ελληνικού λαού και εφήμερης, έστω, ταύτισής του με τα θύματα να ενισχύσει περαιτέρω τις δωρεές.[8]

Η Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων  παρέδωσε το ποσό των $ 100.000 στον Τούρκο πρέσβη, ενώ αξιοσημείωτη ήταν η συνεισφορά της Εκκλησίας της Ελλάδος με τη διάθεση στους πληγέντες των εισφορών των πιστών στη λειτουργία της Κυριακής.[9]

H ΚΕΔΚΕ, συγκρότησε, στις 24 Αυγούστου, το συντονιστικό όργανο, Επιχείρηση Αλληλεγγύη των δημάρχων Αθηνών, Θεσσαλονίκης, Πειραιώς, Πατρών και Ηρακλείου το οποίο θα επέβλεπε τις προσπάθειες συλλογής και αποστολής της ανθρωπιστικής βοήθειας μεγέθους, έως εκείνη τη στιγμή, 10 εμπορευματοκιβωτίων (container).[10]  Ο δήμαρχος Αθηναίων μετέβη στην Κωνσταντινούπολη και συζήτησε με τον ομόλογό του Ali Müfit Gürtuna τη δημιουργία ενός καταυλισμού 1000 σκηνών με νοσοκομείο και παιδική χαρά.[11] Ο τελευταίος, κατά τη διάρκεια παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη,  δήλωσε πως  αυτή η συνεργασία θα αποτελέσει ένα βήμα για να έρθουν κοντά και πως οι « τάφροι που δημιουργήθηκαν από τον σεισμό θα μετατραπούν σε ένα διάδρομο μεταξύ των δύο εθνών ».[12]

Ο πρέσβης Ιωάννης Κοραντής (αριστερά) κατά τη συνάντηση, το Νοέμβριο του 2000, του υπουργού Εξωτερικών Γ. Παπανδρέου με τον Τούρκο πρωθυπουργό Μπ. Ετσεβίτ.

Σε μια παρόμοια δήλωση προχώρησε ο Έλληνας τότε πρέσβης στην Άγκυρα, Ιωάννης Κοραντής, στις 7 Σεπτεμβρίου, όταν δέχθηκε επίσκεψη από αντιπροσωπεία της Επιτροπής Γυναικών του Κόμματος του Ορθού Δρόμου, επισημαίνοντας ότι «η Ελλάδα βρίσκεται στην ίδια σεισμική ζώνη και έχει αντιμετωπίσει σοβαρούς  σεισμούς στο παρελθόν…Ο σεισμός στον γείτονά μας θεωρήθηκε  ως καταστροφή στην Ελλάδα… ο σεισμός κατέστρεψε τα ταμπού μας. Από εδώ και στο εξής θα ακολουθήσουμε τον δρόμο της ειρήνης και της συνεργασίας».[13]

Ο δήμαρχος Κωνσταντινούπολης έκανε λόγο πως τα γεγονότα μπορεί να οδηγήσουν σε διαρκή ειρήνη εκφράζοντας, παράλληλα, την ευγνωμοσύνη του για την ελληνική βοήθεια.[14]

Ο ραδιοτηλεοπτικός σταθμός ΣΚΑΙ μάλιστα πραγματοποίησε κοινές ζωντανές ανταποκρίσεις με το τουρκικό δίκτυο TGRT.[15] Ακόμα και μεμονωμένες αντιδράσεις εναντίον της αρμενικής και ελληνικής βοήθειας, όπως του υπουργού Υγείας Osman Durmus, προερχόμενου από το Κόμμα της Εθνικιστικής Δράσης (MHP), συνάντησαν αντιδράσεις από την κοινή γνώμη με τον υπουργό να αναδιπλώνεται και να εκφράζει την  πρόθεσή του να συναντηθεί με Έλληνα ομόλογό του για να συζητήσουν τρόπους συνεργασίας.[16]

Ο σεισμός των Αθηνών της 7ης Σεπτεμβρίου 1999 δημιούργησε μια αντίστοιχη προθυμία της τουρκικής πλευράς να ανταποκριθεί στους Έλληνες πληγέντες αυτή τη φορά. Υπήρξε τηλεφωνική συνομιλία του συμβούλου για θέματα εξωτερικής πολιτικής του πρωθυπουργού Μπ. Ετσεβίτ με τον πρέσβη Ι. Κοραντή, ενώ οι προσπάθειες του Τούρκου προέδρου, του πρωθυπουργού και του προέδρου της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης να επικοινωνήσουν με τον Έλληνα τότε πρωθυπουργό Κων. Σημίτη δεν στέφθηκαν με επιτυχία λόγω αδυναμίας σύνδεσης των τηλεφωνικών γραμμών.[17] Ταυτόχρονα, το Ελληνικό Προξενείο στην Κωνσταντινούπολη κατακλύσθηκε από τηλεφωνήματα προσφοράς βοήθειας και ευχών.[18]   Ο πρωθυπουργός Ετσεβίτ δήλωσε πως η κυβέρνησή του εργάζεται συνεχώς, για να συντονίσει τις προσπάθειες παροχής βοήθειας προς την Ελλάδα, ενώ ο Ismail Kose, επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας του MHP, χαρακτήρισε τη συγκυρία ως ιστορική ευκαιρία, η οποία πρέπει να χρησιμοποιηθεί προ επίλυση των προβλημάτων μεταξύ ων δύο χωρών.[19]

Αν και μόλις τριάμισι  χρόνια μετά το επεισόδιο των Ιμίων και μόλις λίγους μήνες μετά την κατάληξη της υπόθεσης του ηγέτη του PKK Αμπντουλάχ Οτσαλάν, και της  μη εγκατάστασης του πυραυλικού συστήματος S-300στην Κύπρο (αλλά της τοποθέτησής τους στην Κρήτη), οι δύο φυσικές καταστροφές δημιούργησαν συνθήκες επαναπροσέγγισης.

Σε συνέντευξή του, σε τουρκική εφημερίδα. ο πρέσβης Κοραντής ευχαρίστησε τον τουρκικό λαό για τη βοήθεια και τη συμπαράσταση στα θύματα, ενώ, απαντώντας στην  ερώτηση αν η αμοιβαία θέληση που είχε δημιουργηθεί θα διατηρείτο και στο μέλλον, τόνισε πως οι δύο χώρες είχαν προαποφασίσει τη βελτίωση των σχέσεων τους, πριν από τους δύο σεισμούς και ότι η διπλή καταστροφή είχε ενισχύσει την απόφαση των δύο κυβερνήσεων για το μεταξύ τους διάλογο. Εξέφρασε δε την ελπίδα να μην υπάρξει επιστροφή στο προηγούμενο καθεστώς διμερών σχέσεων, διότι σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο θα ήταν δύσκολο στις δύο κυβερνήσεις να εξηγήσουν στους λαούς  την αιτία της αλλαγής αυτής.[20]

Τα ελληνικά ΜΜΕ ομοίως συνηγόρησαν υπέρ της αλλαγής στην εξέλιξη των ελληνοτουρκικών σχέσεων, κάνοντας λόγο για άρση των προκαταλήψεων και καλώντας τις δύο χώρες να υπογράψουν σύμφωνο μη επιθέσεως άνευ της παρεμβολής κάποιου τρίτου μέρους. Μια κίνηση επιβαλλόμενη από «τα αισθήματα και τις άμεσες ανάγκες των δύο λαών, οι οποίοι έχουν δοκιμαστεί από την καταστροφή».[21]

Το χρονικό διάστημα που ακολούθησε τους δύο σεισμούς, οι επαφές μεταξύ των ακαδημαϊκών, επιχειρηματικών, καλλιτεχνικών και δημοσιογραφικών κοινοτήτων των δύο χωρών πύκνωσαν, όπως επίσης και μεταξύ δήμων των δύο χωρών.[22]

Η επανέναρξη των συνομιλιών μεταξύ των δύο χωρών της ελληνοτουρκικής επιτροπής υψηλόβαθμων αξιωματούχων, το Σεπτέμβριο, έλαβε χώρα σε ένα διαφορετικό περιβάλλον από το αντίστοιχο του Ιουλίου, πριν τους δύο σεισμούς. Κατατέθηκε η πρόταση για νέα σύνδεση Θεσσαλονίκης-Κωνσταντινουπόλεως μέσω Αλεξανδρούπολης με σιδηροδρομική γραμμή ταχείας κυκλοφορίας καθώς επίσης και ο εκσυγχρονισμός των τελωνειακών διαδικασιών.[23]

Ανάλογες προτάσεις κατατέθηκαν αναφορικά με τον τουριστικό, ενεργειακό και εκπαιδευτικό τομέα αν και σχετικά με τον τελευταίο δεν υπήρξε πρόνοια για την μειονοτική εκπαίδευση. Σχετικά δε με την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών, Ισμαήλ Τζεμ, πρότεινε, σε ομιλία του στην Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, τη συγκρότηση ελληνοτουρκικής διασωστικής δύναμης.[24]

Οι σεισμοί της 6ης Φεβρουαρίου 2023, στην Τουρκία, δεν ακολουθήθηκαν από έναν σεισμό στην Ελλάδα και, συνεπώς, δεν υπάρχει το βίωμα της απώλειας από την ίδια καταστροφή, που θα ενίσχυε την ταύτιση, αλλά το σιδηροδρομικό δυστύχημα της 28ης Φεβρουαρίου στα Τέμπη, έδωσε την ευκαιρία στον Τούρκο Πρόεδρο Ρ.Τ. Ερντογάν να εκφράσει τα συλλυπητήρια του, δημιουργώντας μια κατάσταση αμοιβαίας κατανόησης στη δυστυχία αμφοτέρων των χωρών.

Το σκηνικό του 2023

Οι σεισμοί  της 6ης Φεβρουαρίου 2023 δεν ακολουθήθηκαν από έναν σεισμό στην Ελλάδα. Συνεπώς, δεν υπάρχει το βίωμα της απώλειας από την ίδια καταστροφή, γεγονός το οποίο, θεωρητικά, θα ενίσχυε την ταύτιση και το αφήγημα της έκθεσης  στον ίδιο κίνδυνο, ώστε η διαμόρφωση σχεδίων και ανάπτυξη κοινών πολιτικών για την αντιμετώπιση και τον μετριασμό των συνεπειών της ίδιας αυτής φυσικής αυτής καταστροφής, που θα έπληττε τις δυο χώρες, να απορροφήσει χρόνο και ενέργεια που διαφορετικά θα κατευθύνονταν σε ενέργειες υπονομευτικές της άλλης πλευράς. Το σιδηροδρομικό δυστύχημα της 28ης Φεβρουαρίου, έδωσε εντούτοις την ευκαιρία στον Τούρκο Πρόεδρο να εκφράσει τα συλλυπητήρια του τόσο στην Πρόεδρο της Δημοκρατίας, όσο και τον Πρωθυπουργό, δημιουργώντας μια κατάσταση αμοιβαίας κατανόησης στη δυστυχία αμφοτέρων των χωρών.[25]

Αν και τα αίτια της τουρκικής αναθεωρητικής πολιτικής εις βάρος των Αθηνών είναι δομικά, διαχρονικά και εντοπίζονται τόσο στην ιστορική εξέλιξη, όσο και τον ψυχισμό της τουρκικής κοινωνίας, εντούτοις το τελευταίο χρονικό διάστημα φαίνεται ότι δηλώσεις σε Ελλάδα και Τουρκία επιθυμούν να δημιουργήσουν μια δυναμική συνεννόησης.  Ο Τούρκος Πρόεδρος, σε πολύ διαφορετικό κλίμα από την πρόσφατη προκλητική του στάση, στην επιστολή για την Εθνική Επέτειο του 1821 στον Έλληνα Πρωθυπουργό αναφέρει πως «είμαι πεπεισμένος ότι η σχέση και συνεργασία μεταξύ των χωρών μας θα αναπτυχθούν περαιτέρω με τις κοινές μας προσπάθειες την προσεχή περίοδο», ενώ ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών, σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Πρώτο Θέμα, επισημαίνει ότι «έχουν μεταβληθεί οι παράμετροι της τουρκικής συμπεριφοράς απέναντί μας. Αμέσως μετά την τραγωδία των σεισμών στην Τουρκία και την επίσκεψή μου εκεί, η τουρκική παραβατικότητα έχει μετατραπεί σε κάτι το ανύπαρκτο. Δεν υπάρχουν παραβιάσεις στο Αιγαίο, δεν υπάρχουν υπερπτήσεις, δεν υπάρχει τοξική διατύπωση λόγου, δεν υπάρχει λεκτική επιθετικότητα, δεν υπάρχει απειλή χρήσης βίας. Η Ελλάδα πάντοτε έλεγε ότι επιδιώκει το διάλογο κάτω ακριβώς απ’ αυτές τις συνθήκες. Οφείλουμε, λοιπόν, έχουμε υποχρέωση αν θέλετε, να ανταποκριθούμε σε μια τέτοια τουρκική συμπεριφορά» και πολλοί «διατυπώνουν την σκέψη ότι αυτό δεν θα διαρκέσει. Αυτό δεν μπορώ να το ξέρω, αλλά φανταστείτε πόσο άσχημο θα ήταν, εάν η Τουρκία τείνει χείρα συνεννόησης προς την Ελλάδα, η Ελλάδα να την αρνηθεί, δηλαδή να είναι ανακόλουθη με όσα η ίδια έλεγε μέχρι τώρα».[26]

Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν, στις δύο περιπτώσεις το 1999 και 2023 με τη διαφοροποίηση που επισημάνθηκε, το κοινό βίωμα απωλειών από φυσικές και ανθρωπογενείς καταστροφές μπορεί αυτόνομα να διαμορφώσει ή να αποτελέσει παράγοντα διευκόλυνσης μιας τέτοιας διαμόρφωσης ενός διαφορετικού πλαισίου των σχέσεων μεταξύ Αθηνών και Άγκυρας, αν η μεταβολή αυτή αποκτήσει μόνιμη μορφή και αν τελικά δύναται να μεταβάλλει διαχρονικές σταθερές και ιστορικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά στη άσκηση της εξωτερικής πολιτικής των δυο χωρών.

[1] «Σεισμός στην Τουρκία: Αποστολή 90 τόνων  ανθρωπιστικής βοήθειας από την Ελλάδα», Καθημερινή, 10.02.2023. Διαθέσιμο εδώ, https://www.kathimerini.gr/society/562271260/seismos-stin-toyrkia-apostoli-90-tonon-anthropistikis-voitheias-apo-tin-ellada/.  Τελευταία πρόσβαση 25.03.2023. Βοήθεια υλικού απεστάλη και στη Συρία, βλέπε «Ελληνική ανθρωπιστική βοήθεια  και στη Συρία για τους πληγέντες από τον σεισμό», Ναυτεμπορική, 16.02.2023. Διαθέσιμο εδώ, https://www.naftemporiki.gr/society/1440184/elliniki-anthropistiki-voitheia-kai-sti-syria-gia-toys-pligentes-apo-ton-seismo/. Τελευταία πρόσβαση, 25.03.023.

[2] Για τη δημοσιογραφική κάλυψη της επίσκεψης αναφέρονται ενδεικτικά: «Σεισμός στην Τουρκία-Τσαβούσογλου μετά την επίσκεψη Δένδια: « Πραγματικός γείτονας η Ελλάδα»», διαθέσιμο στο https://www.ethnos.gr/Politics/article/246443/seismossthntoyrkiatsaboysogloymetathnepiskepshdendiapragmatikosgeitonashellada. «Σεισμός στην Τουρκία. Τα τουρκικά ΜΜΕ για την επίσκεψη Δένδια και το tweet Τσαβούσογλου», διαθέσιμο στο https://www.enikos.gr/international/seismos-stin-tourkia-ta-tourkika-mme-gia-tin-episkepsi-dendia-kai-to-tweet-tsavousoglou/1925262/. ««Δεν χρειάζονται καταστροφές για να βελτιώσουμε τις σχέσεις μας»: Επίσκεψη Δένδια στην Τουρκία», διαθέσιμο στο https://www.huffingtonpost.gr/entry/episkepse-dendia-sten-toerkia_gr_63e8881ce4b0255caaec54c3. Τελευταία πρόσβαση 25.03.2023.

[3] Στοιχεία βάσης δεδομένων emdat.be, διαθέσιμο εδώ, https://www.emdat.be/emdat_db/. Τελευταία πρόσβαση 24.1.2023. Επίσης Jalali, R. and Gologlu, S., (2000), “Civil society and the state: Turkey after the earthquake” στο The Impact of…, σελ. 6. Για μια συνοπτική παρουσίαση των σεναρίων αναφορικά με τις ανθρώπινες απώλειες, Marza, Vasile I. (2004). “On the death toll of the 1999 Izmit (Turkey) major earthquake”. ΝΟΑΑ, National Centers for Environmental Information, https://www.ngdc.noaa.gov/nndc/struts/results?bt_0=1999&st_0=1999&type_17=EXACT&query_17=140&op_12=eq&v_12=TURKEY&type_12=Or&query_14=None+Selected&type_3=Like&query_3=&st_1=&bt_2=&st_2=&bt_1=&bt_4=&st_4=&bt_5=&st_5=&bt_6=&st_6=&bt_7=&st_7=&bt_8=&st_8=&bt_9=&st_9=&bt_10=&st_10=&type_11=Exact&query_11=&type_16=Exact&query_16=&bt_18=&st_18=&ge_19=&le_19=&type_20=Like&query_20=&display_look=1&t=101650&s=1&submit_all=Search+Database. Τελευταία πρόσβαση, 24.1.2023.

[4] Στοιχεία βάσης δεδομένων emdat.be, διαθέσιμο εδώ, https://www.emdat.be/emdat_db/. Τελευταία πρόσβαση 24.1.2020. Επίσης Jalali, R. and Gologlu, S., (2000), “Civil society and the state: Turkey after the earthquake” στο The Impact of…, σελ. 6. Επίσης, ΝΟΑΑ, National Centers for Environmental Information, https://www.ngdc.noaa.gov/nndc/struts/results?bt_0=1999&st_0=1999&type_17=EXACT&query_17=130&op_12=eq&v_12=GREECE&type_12=Or&query_14=None+Selected&type_3=Like&query_3=&st_1=&bt_2=&st_2=&bt_1=&bt_4=&st_4=&bt_5=&st_5=&bt_6=&st_6=&bt_7=&st_7=&bt_8=&st_8=&bt_9=&st_9=&bt_10=&st_10=&type_11=Exact&query_11=&type_16=Exact&query_16=&bt_18=&st_18=&ge_19=&le_19=&type_20=Like&query_20=&display_look=1&t=101650&s=1&submit_all=Search+Database. Τελευταία πρόσβαση, 24.1.2020

[5] Βασίλης Κ. Παπαζάχος (2009), 143 χαμένες ζωές και 3 δις. Ευρώ…

[6] Lindsay, James Ker (2000). «Greek-Turkish rapprochement The Impact of Disaster diplomacy», Cambridge Review of International Affairs, Vol. XIV, NO.1), pp. 220.

[7] Ibid., p. 221.

[8] Ibid.

[9] Ibid.

[10] Ibid.

[11] Ibid.

[12] Anatolian Agency, 25 August 1999 στο Greek-Turkish rapprochement…, p.221.

[13] Anatolian Agency, 7 September 1999 στο Greek-Turkish rapprochement…, p. 223.

[14] Greek-Turkish rapprochement…, p. 221-222.

[15] Ibid., p.222.

[16] Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 19 Σεπτεμβρίου 1999 στο Greek-Turkish rapprochement…, p. 222.

[17] Anatolian Agency 7 September 1999 στο Greek-Turkish rapprochement…, p.223.

[18] Greek-Turkish rapprochement…, p. 223.

[19] Hürriyet, 9 September 1999 και Anatolian Agency, 10 September 1999, στο Greek-Turkish rapprochement…, p.224.

[20] Milliyet, 10 September 1999 στο Greek-Turkish rapprochement…, p.224-225.

[21] Ελευθεροτυπία, 14 Σεπτεμβρίου 1999 στο Greek-Turkish rapprochement…, p.225.

[22] Ibid., p.225.

[23] Ibid. p. 225-226.

[24] Ibid., p.226.

[25] «Τραγωδία στ Τέμπτη: Ο Ερντογάν εκφράζει τα συλλυπητήρια του στην Ελλάδα», Καθημερινή, 01.03.2023, διαθέσιμο εδώ, https://www.kathimerini.gr/world/562300954/tragodia-sta-tempi-o-erntogan-ekfrazei-ta-syllypitiria-toy-pros-tin-ellada/. Τελευταία πρόσβαση 25.03.2023.

[26] «Ο σεισμός από την «κωλοτούμπα» Ερντογάν με  ευχές για το 1821(!)», Πρώτο Θέμα, 26.03.2023, διαθέσιμο εδώ, https://www.protothema.gr/politics/article/1353800/o-seismos-apo-tin-kolotouba-erdogan-me-euhes-ston-mitsotaki-gia-to-1821-ta-irema-nera-sto-aigaio-kai-to-mellon/. Τελευταία πρόσβαση 26.03.2023.