(Το παρόν άρθρο, του πρέσβη ε.τ. Αλ. Μαλλιά, δημοσιεύθηκε στο τεύχος της “Α&Δ” της 2ας Φεβρουαρίου 2025, δέκα ημέρες πριν από την τηλεφωνική επικοινωνία των προέδρων Ντ. Τραμπ και Βλ. Πούτιν, η οποία δρομολογεί ιστορικές εξελίξεις).

Ακριβώς πριν 80 χρόνια, στις 11 Φεβρουαρίου 1945, οι τρείς μεγάλοι -Σοβιετική Ένωση, Η.Π.Α. και Ηνωμένο Βασίλειο- ως προφανείς νικήτριες δυνάμεις του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου καθόριζαν το μέλλον του μεταπολεμικού κόσμου στη Διάσκεψη της Κριμαίας, όπως επίσημα ονομαζόταν η Διάσκεψη της Γιάλτας.

Στη Διάσκεψη, δεν μετείχαν η Γαλλία του Ντε Γκωλ και η Κίνα. Ο πρόεδρος Φρ. Ρούσβελτ αντιμετώπιζε υποτιμητικά και επιτιμητικά την Γαλλία. Η αποφασιστικότητα του Γάλλου -τότε στρατηγού και μετέπειτα πολιτικού γίγαντα- Σαρλ Ντε Γκωλ απέτρεψε τη μετατροπή της πατρίδας του σε περιοχή υπό αμερικανική διοίκηση. Επιπλέον, στη διορατικότητα και επιμονή του Βρετανού πρωθυπουργού Ουίνστων Τσώρτσιλ, στη Γιάλτα, οφείλει η Γαλλία την κατοχύρωση του ρόλου της στο συμμαχικό σχεδιασμό της μεταπολεμικής δομής ασφάλειας στην Ευρώπη. Κυρίως, όμως, τη συμπερίληψή της σαν ένα από τα Πέντε Μόνιμα Μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών. Του ισχυρότερου παγκόσμιου διευθυντηρίου που έχει ποτέ υπάρξει.

Η ιστορική επίσκεψη του Ουίνστων Τσώρτσιλ στην Αθήνα την 25ην Δεκεμβρίου 1944, η στρατιωτική ήττα του ΕΛΑΣ και η αποχώρηση των δυνάμεών του από την Αθήνα είχαν, τότε και έκτοτε, κατοχυρώσει τη θέση της μεταπολεμικής Ελλάδος στον ελεύθερο κόσμο, στην Δύση. Άλλωστε τον Οκτώβριο του 1944, στη Διάσκεψη της Μόσχας, είχε συμφωνηθεί μεταξύ Στάλιν και Τσώρτσιλ η υπαγωγή της Ελλάδος σε ποσοστό 90% στην βρετανική σφαίρα επιρροής. Οι γνωστές σημειώσεις σε χαρτοπετσέτα! Προσθέτω ότι η Γαλλία του Ντε Γκωλ υπέγραψε με τη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν, στις 10 Δεκεμβρίου 1944 στη Μόσχα, την πρώτη διμερή Συνθήκη Συμμαχίας και Αμοιβαίας Συνεργασίας.

Παράλληλα, η συμφωνία ίδρυσης του ΟΗΕ, σχέδιο και όραμα του Ρούσβελτ ήδη από το 1942, σφραγίσθηκε στη Γιάλτα. Ο επίσημος Χάρτης υπεγράφη στις 26 Ιουνίου 1945. Η θέση και ο ρόλος των Πέντε Μονίμων Μελών έχει ιδιαίτερη θέση στο υπογραφέν Πρωτόκολλο των εργασιών της Γιάλτας.

Το βάρος της ύψωσης των ιδεολογικών και πολιτικών αναχωμάτων της Ευρώπης στις μεταπολεμικές βλέψεις του Κρεμλίνου σήκωσε -μόνος του- ο Ουίνστων Τσώρτσιλ. Υπολόγισε σωστά -και η ιστορία τον δικαίωσε- στη σύμπραξη της ελεύθερης και ισχυροποιημένης Γαλλίας για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής ταυτότητας και την αναχαίτιση της Σοβιετικής πολιτικής. Η Ουάσιγκτον, επί Ρούσβελτ, δεν είχε τον ίδιο βαθμό ανησυχίας για τις προθέσεις του Στάλιν. Περισσότερο την απασχολούσε το πολεμικό μέτωπο κατά της Ιαπωνίας στον Ειρηνικό και η δέσμευση στρατιωτικής δράσης της Σοβιετικής Ένωσης στην Άπω Ανατολή.

Μεταξύ της Γιάλτας και της επίσης τριμερούς διάσκεψης Κορυφής του Πότσνταμ, το 15νθήμερο του Ιουλίου 1945 -με τον πρόεδρο Χ. Τρούμαν στη θέση του εκλιπόντος Ρούσβελτ και τον νεοεκλεγέντα Κλήμεντ Άτλι να αντικαθιστά τον Ουίνστων Τσώρτσιλ κατά τη διάρκεια των εργασιών τη – σοβιετικές δυνάμεις είχαν καταλάβει την Πολωνία, την Τσεχοσλοβακία, την Ουγγαρία, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία.

Επιπλέον, η Μόσχα είχε προσαρτήσει τα Βαλτικά κράτη και εγκατέστησε κυβέρνηση-ανδρείκελο στην Πολωνία, παραβιάζοντας το πνεύμα και το γράμμα της Γιάλτας. Ο Ιωσήφ Στάλιν πρόβαλε τον ισχυρισμό ότι ο «έλεγχος» των όμορων ή γειτονικών αυτών κρατών αποτελούσε αναγκαίο μέτρο για την ασφάλεια της Σοβιετικής Ένωσης. Τον επαναλαμβάνουν σήμερα, για την Ουκρανία και άλλες χώρες, ο Βλαδίμηρος Πούτιν και ο δικός μας γείτονας, ο κύριος Ερντογάν.

Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών μας έδωσε, το 1945, ένα μοναδικό, μέχρι σήμερα ακόμη, παγκόσμιο σύστημα συλλογικής ασφάλειας. Στηρίζεται στις πρόνοιες του Προοιμίου, στα Άρθρα 1 (ειδικά στην παράγραφο 1), Άρθρο 2, καθώς και στην υποχρέωση -δυνατότητα και ελπίδα μάλλον, όπως η πρακτική κατέδειξε- της αδιαίρετης εφαρμογής των άρθρων που αφορούν στο ρόλο του Συμβουλίου Ασφαλείας (23,24,25 και 26): «τα κράτη-μέλη εναποθέτουν (confer) στο Συμβούλιο Ασφαλείας την πρωταρχική ευθύνη διατήρησης της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας.

Συμφωνούν δε ότι το Συμβούλιο Ασφαλείας, εκτελώντας το καθήκον του, ενεργεί εκ μέρους όλων των μελών». Η άνευ ιστορικού προηγουμένου δύναμη του Συμβουλίου Ασφαλείας προσδιορίζεται αναμφίβολα στα άρθρα και στις πρόνοιες του Κεφαλαίου VII του Χάρτη, συμπεριλαμβανομένης της οριοθέτησης του πλαισίου επίκλησης από τα κράτη-μέλη, που δέχονται στρατιωτική επίθεση, του Άρθρου 51 το οποίο κατά συνθήκη αποκαλούμε «δικαίωμα συλλογικής ή ατομικής αυτοάμυνας».

Αργότερα, 30 χρόνια μετά την υπογραφή του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, η τριχοτομημένη Ευρώπη (ΝΑΤΟ, Σύμφωνο Βαρσοβίας και Αδέσμευτοι) απέκτησε το δικό της Χάρτη. Η υπογραφή την 1η Αυγούστου 1975 της Τελικής Πράξης του Ελσίνκι, ως κατάληξη της Διάσκεψης για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη, ήταν καμπή στην διαμόρφωση της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής. Από τον Ατλαντικό μέχρι τα Ουράλια.

Η υπογραφή έγινε ένα χρόνο μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Διαρκούσας δηλαδή της Διαδικασίας, «…τα στρατεύματα ενός μέλους της Διαδικασίας εισέβαλαν στο έδαφος ενός άλλου. Παραβιάσθηκαν έτσι προκαταβολικά και συνολικά όλες οι αρχές της…» όπως είχε τονίσει στο Ελσίνκι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής.

Η προηγηθείσα, το 1972, υπογραφή της Βασικής Συνθήκης μεταξύ Βόννης και Ανατολικού Βερολίνου είχε στο μεταξύ ανοίξει το δρόμο για την αμοιβαία αναγνώριση και ταυτόχρονη ένταξη των δύο γερμανικών κρατών στον Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, στις 18 Σεπτεμβρίου 1973. Το σημερινό, οιονεί αυτονόητο, αμφισβητείται από την ιστορία, τη μελέτη των διεθνών σχέσεων, την ισορροπία δυνάμεων και τη διπλωματία. Πόσοι θυμόμαστε ότι η Ομοσπονδιακή Δημοκρατίας της Γερμανίας ιδρυτικό μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και -από το 1955- μέλος του ΝΑΤΟ έγινε μέλος του ΟΗΕ μόλις το 1973;

Είχα την τύχη να εργασθώ σε δύο διαδοχικές συνόδους της ΔΑΣΕ (νυν ΟΑΣΕ). Η πρώτη, στο λυκόφως της διαίρεσης της Ευρώπης στη Βιέννη (1987-1989) και η δεύτερη στο λυκαυγές της Νέας Ευρώπης -που σηματοδότησε η επανένωση των δύο Γερμανιών- το 1990 στη Βιέννη και εν συνεχεία στο Παρίσι.

Συμμερίζομαι την πολιτικο-διπλωματική πεποίθηση ότι, καίτοι με την Τελική Πράξη του Ελσίνκι αναγνωρίσθηκε το αδιαίρετο της ευρωπαϊκής ασφάλειας, η πολιτική πραγματικότητα και τα σύνορα όπως είχαν μεταπολεμικά διαμορφωθεί, τελικά ήταν το λεγόμενο Τρίτο Κάνιστρο (καλάθι) του Ελσίνκι (που αφορούσε στη συνεργασία στους ανθρωπιστικούς τομείς, στα ανθρώπινα δικαιώματα και στην άρση των εμποδίων στις επαφές με τους πολίτες) εκείνο που συνέβαλε καταλυτικά στην, εκ των έσω, διάβρωση των ολοκληρωτικών καθεστώτων.

Όμως, η -μεγαλοπρεπώς διακηρυγμένη στη Χάρτα του Παρισιού για μία Νέα Ευρώπη- λήξη του κύκλου αίματος και διαίρεσης της Ευρώπης δεν επιβεβαιώθηκε από τις εξελίξεις. Αναπόφευκτη η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Στη γειτονιά μας, η βίαια σταδιακή αποσύνθεση της Γιουγκοσλαβίας, με ευθύνη ευρωπαϊκών κρατών σε πρώτη φάση, έφερε πάλι τον εθνικισμό, τον πόλεμο, τις αιματοχυσίες, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, την καταστροφή και τις γενοκτονίες.

Ισχύουν οι αρχές του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών, του Ελσίνκι και του Παρισιού περί σεβασμού της εδαφικής ακεραιότητας, των διεθνών συνόρων, της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών, της κυριαρχίας, της ισότητας, της απαγόρευσης χρήσης η απειλής χρήσης βίας; Οξύμωρο είναι ότι ίσχυαν στο ακέραιο πριν από 50 χρόνια, όταν τα μετέχοντα της ΔΑΣΕ (νυν ΟΑΣΕ) κράτη ήταν 35. Ισχύουν, επίσης, σήμερα που είναι 58 μετά τις διαδοχικές, συχνά βίαιες, αποσχίσεις με αίμα και πολέμους. Ο κατάλογος δεν έχει ολοκληρωθεί.

Όσον αφορά δε το δικαίωμα αυτοδιάθεσης, παραμερίσθηκε και αγνοήθηκε η θεμελιώδης Πρόνοια του Ελσίνκι και της Χάρτας του Παρισιού που επαναλάμβανε ότι η αναγνώριση του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης «ισχύει σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στον Χάρτη του ΟΗΕ και τις σχετικές πρόνοιες του διεθνούς δικαίου, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που αφορούν στην εδαφική ακεραιότητα των κρατών». Άρα, η αυτοδιάθεση, με τη μορφή της βίαιης απόσχισης, δεν είναι συμβατή με την αρχή της εδαφικής ακεραιότητας.

Πέρυσι το καλοκαίρι, συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από την τουρκική εισβολή και κατοχή στην Κύπρο και, αυτόν το μήνα, συμπληρώνονται τρία χρόνια μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Διαπιστώνουμε, χωρίς ουσιαστική αντίδραση, την επί 50ετία κατοχή του 40% της Κύπρου και την επί 11 χρόνια παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας. Ενθαρρύνεται σήμερα η Ουκρανία να αναζητήσει την ειρήνη, αποδεχόμενη την παράνομη κατοχή εδαφών της από ένα Μόνιμο Μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας. Ισχύει άραγε το Άρθρο 2 παρ.4 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών;

Η πεποίθηση μου, που βασίζεται στη γνώση, στη μελέτη της σύγχρονης ιστορίας και στην ανάλυση των παραμέτρων συμφέροντος και ισχύος με οδηγούν στο συμπέρασμα ότι: 80 χρόνια μετά τη Γιάλτα, ο θεμελιακός χαρακτήρας της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ασφάλειας θα συζητηθεί, σε πρώτη φάση, σε μια νέα Γιάλτα, χωρίς τη συμμετοχή των ευρωπαϊκών θεσμών. Οι πρόεδροι Ντόναλντ Τραμπ και Βλαδίμηρος Πούτιν θα συζητήσουν μόνοι τους και, ίσως, αποφασίσουν. Από τη Διάσκεψη της Κριμαίας, σήμερα οδηγούμεθα σε Διάσκεψη για την Κριμαία.

Ας μην έχομε αυταπάτες. Ό,τι δρομολογηθεί για την Ουκρανία -της Κριμαίας συμπεριλαμβανομένης- θα ισχύσει όχι απλά ως προηγούμενο, αλλά σαν πρότυπο κατ’ αναλογία σε παρεμφερείς περιπτώσεις εισβολής, κατοχής και απειλής χρήσης στρατιωτικής βίας και κήρυξης πολέμου. Μας αφορά συνεπώς ως Ελλάδα και ως Ελληνισμό.