Ανεπαρκής Πολιτεία στις κρίσεις και τις φυσικές καταστροφές

του Ιωάννη Σ. Λάμπρου

Στη φωτογραφία: Δεκάδες επιβάτες αστικού λεωφορείου κινδύνευσαν να πνιγούν, τον Οκτώβριο του 2021, όταν το όχημα ακινητοποιήθηκε στον -ξαφνικά πλημμυρισμένο- σύγχρονο οδικό κόμβο στο Δέλτα Φαλήρου

Σειρά φυσικών καταστροφών, τα τελευταία χρόνια, μαρτυρούν την ανεπάρκεια τόσο της εκάστοτε  κυβέρνησης, όσο και της Πολιτείας ευρύτερα, όταν καλούνται αμφότερες να αντιμετωπίσουν έκτακτες καταστάσεις. Οι κάθε φόρα αφορμές (πυρκαγιά, πλημμύρες, χιονόπτωση) επαναφέρουν τις διαχρονικές παθογένειες της ελλαδικής πολιτείας να εκπληρώσει  των πρώτιστο ρόλο της, αυτόν της προστασίας της ζωής και της περιουσίας των συμπατριωτών μας. Η εκ των υστέρων δράση,  εστιασμένη στην διαχείριση του έκτακτου περιστατικού, δεν λαμβάνει στοιχεία μονιμότητας και η επίκληση ακραίων μετεωρολογικών φαινομένων, ως μόνιμη δικαιολογία, δεν αποτρέπει την επανάληψη καταστροφικών περιστατικών.

Η ανεπάρκεια νομικού πλαισίου, η αποτυχία συμπερίληψης της πρόληψης, ως κυρίαρχο συστατικό της διαχείρισης έκτακτης ανάγκης και ενίσχυσης της ανθεκτικότητας της κοινωνίας, ώστε η κατάσταση να μην εκτραχυνθεί σε ένα δυσμενέστερο του αρχικού στάδιο και μια εγκληματικά ανεξήγητη μακάρια στάση απέναντι στην πιθανότητα πραγματοποίησης έκτακτων περιστατικών ή καιρικών φαινομένων ενισχύουν την τρωτότητα της κοινωνίας (ανθρώπινες ζωές, περιουσιακά στοιχεία, περιβάλλον). Όπως και την έκθεσή της σε πάσης φύσεως έκτακτες καταστάσεις και επικινδυνότητες -φυσικά φαινόμενα ή ανθρώπινες δραστηριότητες- οι οποίες δύνανται να θεωρηθούν απειλή για υποδομές και ανθρώπινες ζωές, που βρίσκονται εκτεθειμένες, εξαιτίας της κρατικής απρονοησίας. Η έννοια του κινδύνου συνιστά το αποτέλεσμα των παραπάνω εννοιών: επικινδυνότητα–τρωτότητα–έκθεση.

Διαχρονικά, η χώρα -ο Ελληνισμός γενικότερα- βρίσκεται σε περιοχή συνόρων, διασταύρωσης πληθυσμιακών μετακινήσεων, συνόρου θρησκειών, γλωσσών και πολιτισμών. Αν ληφθούν υπ’ όψιν τα βιώματα της χώρας (πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία), η εγγενής αστάθεια γειτονικών κρατών, η διαχρονικά συνειδητή απειλή της Άγκυρας και η σεισμικότητα της ευρύτερης περιοχής, τότε θα έπρεπε Πολιτεία και κοινωνία να είναι εξοικειωμένες με τη διαχείριση  έκτακτων περιστατικών.

Και όμως! Η κοινωνία φαίνεται να είναι απαράσκευη κάθε φορά που βρίσκεται αντιμέτωπη με μια κρίση, όταν με άλλα λόγια υφίσταται απειλή για ένα αγαθό στο οποίο κάθε κοινωνία, υποκειμενικά, αποδίδει αξία σε περιόδους κατά τις οποίες οι προσπάθειες διαχείρισης, που απαιτούνται, ξεπερνούν κατά πολύ τις αντίστοιχες σε συνθήκες  κανονικότητας με την  αβεβαιότητα και τη δυσκολία ελέγχου να ορίζουν το πλαίσιο διαχείρισης. Σε τέτοιες περιπτώσεις, το πλαίσιο δράσης του κρατικού  μηχανισμού μεταβάλλεται από τη διεκπεραίωση καθημερινών υποχρεώσεων στη διαχείριση έκτακτων καταστάσεων. 

Το μεταπολιτευτικό οικοδόμημα  απονομιμοποίησε πλήρως την έννοια του Δημόσιου χώρου  και του εθνικού συμφέροντος, εκμαύλισε συνειδήσεις, έθισε την κοινωνία σε παραβατική συμπεριφορά και στην απόλυτη περιφρόνηση των νόμων.  Μετά το 1974, αδρανοποιήθηκαν ζωτικές δυνάμεις και αρετές με τις οποίες ο Ελληνισμός ήταν σύντροφος σε καταστροφές και δοκιμασίες αιώνων, όπως η εγκαρτέρηση, η ολιγάρκεια, ο σεβασμός του περιβάλλοντος, η ευλάβεια στην έννοια του κοινοτικού συμφέροντος και η πειθαρχία.  Παρέλκει να τονιστεί  πως το υπάρχον πολιτικό προσωπικό δεν δύναται να ενσταλάξει στους πολίτες της χώρας, δια του παραδείγματος, τις αρετές αυτές… Η δε επικρατούσα στην κοινωνία -έως την έναρξη της μνημονιακής επιτήρησης το 2010 τουλάχιστον-  πίστη σε μια συνεχή και αδιάκοπη πρόοδο  εξοβέλιζε μακριά  οτιδήποτε θα μπορούσε να τη διαταράξει.

Η αδυναμία της Πολιτείας καθίσταται, έτι περαιτέρω, πιο επικίνδυνη, αν καταγραφούν  στάσεις και πρακτικές του πολιτικού κόσμου, διαχρονικά, αναφορικά με την αντιμετώπιση θεσμών, νομοθεσίας και κρατικών δομών. Διασπάθιση δημόσιων πόρων, διορισμός ημέτερων, πολυνομία (συνεπώς και ασάφεια) και συνειδητή αποφυγή τυποποίησης διοικητικών διαδικασιών, ώστε να υπάρχει πάντα περιθώριο πολιτικών παρεμβάσεων.

Βασική προϋπόθεση επιτυχούς αντιμετώπισης κρίσεων αποτελούν  οι οριοθετημένες αρμοδιότητες (πρωτόκολλα δράσεων) σε  κάθε επίπεδο λήψης αποφάσεων, ώστε ο κάθε εμπλεκόμενες φορέας να γνωρίζει πότε επεμβαίνει και σε τι ενέργειες προβαίνει (επιχειρησιακός αυτοματισμός). Οι δε αρμοδιότητες εκάστου των εμπλεκόμενων φορέων να λειτουργούν ως μέρη μιας ενιαίας διαδικασίας και δημόσιας πολιτικής και να μην συνίστανται σε  αποσπασματικές κινήσεις, οι οποίες στόχο έχουν απλά να ενεργήσουν τυπικά, κάνοντας  το ελάχιστο, ώστε να αποσείσουν τυχόν ευθύνες.

Η ελλαδική πολιτεία οφείλει να καλύπτει  ανάγκες και να αποτρέπει κινδύνους, ιδιαίτερα τους συστημικούς, οι οποίοι -λόγω των μη γραμμικών διασυνδέσεων των στοιχείων που απαρτίζουν το σύστημα- επηρεάζουν το σύνολο της κοινωνίας. Αν αποτύχει σε αυτό (και αυτό έχει συμβεί κατ’ επανάληψη),  τότε ο δεσμός των πολιτών με το κράτος υπονομεύεται, όταν το τελευταίο αδυνατεί να προστατεύσει ζωές και περιουσίες. Τούτο συνεπάγεται ότι νέοι δρώντες (ΜΚΟ, ιδιώτες, διεθνείς οργανισμοί, ιδρύματα, πολυεθνικές επιχειρήσεις, επενδυτικά σχήματα), με φανερή και μη στοχοθεσία, θα έρθουν στο προσκήνιο, για να καλύψουν το κενό που δημιουργεί η αδυναμία του κράτους. Η αφοσίωση των πολιτών στη χώρα, σταδιακά, αποδυναμώνεται και η νομιμοφροσύνη, σε αυτήν την περίπτωση, θα μεταφερθεί από την Πολιτεία στους  νέους δρώντες.